Αντουανέττα Αγγελίδη, τι σημαίνει φεμινιστικός κινηματογράφος σήμερα;

Λίγο πριν το πρώτο μεγάλο αφιέρωμα που ετοιμάζει το 13ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας* που θα διεξαχθεί στις 5-18 Δεκεμβρίου 2024 στις 2 αίθουσες της Ταινιοθήκης για να τιμήσει τη μακρόχρονη κινηματογραφική συνεισφορά της, μιλήσαμε, μεταξύ άλλων, για το τι συνιστά φεμινιστικό κινηματογράφο, χειραφετημένους θεατές και θεάτριες και για όνειρα βγαλμένα από πίνακες ζωγραφικής.

-Στο επερχόμενο αφιέρωμα της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, παρουσιάζονται όλες οι εμβληματικές σας ταινίες. Πώς αισθάνεστε που το έργο σας αποκτά αυτή την τιμητική αναγνώριση και μάλιστα σε μια χώρα όπου οι πειραματικές μορφές τέχνης δεν είναι πάντα τόσο ορατές;

Απολαμβάνω αυτή την ενίσχυση της ορατότητας. Είναι μια ανάσα. Η πάλη ενάντια στην πατριαρχία, και μάλιστα όχι με τρόπους εύκολα αναγνωρίσιμους, είχε ωθήσει το έργο μου στο περιθώριο στο παρελθόν. Το αφιέρωμα της Ταινιοθήκης δίνει τη δυνατότητα στο κοινό να συγκρίνει τις ταινίες μεταξύ τους, και να φτιάξει μια πιο σύνθετη εικόνα του συνόλου του έργου μου.

-Πριν λίγους μήνες λάβατε το Ground Glass Award, τη σημαντικότερη διεθνή διάκριση για τον πειραματικό κινηματογράφο. Τι σημαίνει για εσάς αυτή η βράβευση και πώς αποτυπώνει το ταξίδι σας στον avant-garde κινηματογράφο;

Μια μεγάλη ανάσα βέβαια. Μια επιβεβαίωση ότι ο τρόπος αναδεικνύει τα θέματα μόνο αν είναι ριζοσπαστικός.

-Η πρώτη σας ταινία, “Idees Fixes / Dies Irae”, ασχολείται με τη θέση του γυναικείου σώματος και την εμπορευματοποίησή του. Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να δημιουργήσετε μια τέτοια ταινία στη συγκεκριμένη εποχή και τι αλλαγές βλέπετε στο πώς προσεγγίζεται η γυναίκα στον κινηματογράφο σήμερα;

Το ενδιαφέρον μου για το σώμα και την κατασκευή του φύλου από τις πατριαρχικές δομές με απασχολούσε πολύ πριν πάω στο Παρίσι. Είχα ενστάσεις για την έλλειψη προβληματισμού για το ζήτημα του φύλου από τα αριστερά κόμματα. Όταν όμως βρέθηκα στο Παρίσι, με την ενεργή συμμετοχή μου στο 2ο φεμινιστικό κύμα, το σύνθημά τους «το προσωπικό είναι πολιτικό», έγινε με ενθουσιασμό και δικό μου.

«Τα ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας έχουν πολύ μεγαλύτερη ορατότητα σήμερα. Σε αυτό συνεισέφερε σημαντικά το κίνημα του MeToo, αλλά και η queer θεωρία».

Παρά όμως την αναγνώριση πλέον της εξαιρετικής σημασίας του διαφορετικού, η παρουσία του στον κινηματογράφο περιορίζεται συχνά στη θεματολογία. Ο τρόπος κινηματογραφικής γραφής για τα ζητήματα αυτά εξακολουθεί να εγκλωβίζεται μέσα στις προκρούστειες δομές της κλασικής αφήγησης.

-Από την ταινία «Τόπος» με τις αναφορές στους ζωγράφους Masaccio και Balthus, μέχρι το «Κλέφτης ή η Πραγματικότητα», παρατηρούμε μια βαθιά εικαστική προσέγγιση. Ποιες ήταν οι σημαντικότερες επιρροές σας και ποιοι άλλοι δημιουργοί ή καλλιτεχνικά ρεύματα συνεχίζουν να σας εμπνέουν;

Ζωγράφιζα από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Αποφάσισα να κάνω σινεμά το 1972, στο 4ο έτος της Αρχιτεκτονικής, μέσα στον αντιδικτατορικό αγώνα. Είδα ένα όνειρο, με έναν πίνακα που έμοιαζε με Magritte, αλλά είχε μέσα του μια αδιόρατη κίνηση, που ξύπνησε μέσα μου το πάθος για το timing. Ξυπνώντας, όχι μόνο είχα αποφασίσει να κάνω σινεμά, αλλά και το είδος του σινεμά που ήθελα να κάνω. Στη σύνθεση των ταινιών μου στηρίζομαι στην αποδόμηση πινάκων ζωγραφικής.

Αγαπώ την τέχνη, σ’ όλη της την ιστορία, απ’ τις σπηλαιογραφίες της αρχής του ανθρώπου μέχρι τη σύγχρονή μου τέχνη. Στην αρχή, αγαπούσα ιδιαίτερα τους πίνακες της πρώιμης Αναγέννησης πριν εδραιωθεί η προοπτική, και μαζί τους τον De Chirico και τον Magritte. Η ιστορία της τέχνης εξακολουθεί να με εμπνέει. Περισσότερο οι τοιχογραφίες της Πομπηίας και ο Paolo Uccello. Όσο για το σινεμά, ο Dreyer είναι ο μεγάλος μου έρωτας, μαζί με τον Michael Snow.

-Ο φεμινισμός και η αποδόμηση των πατριαρχικών συμβάσεων αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία του έργου σας. Πώς βλέπετε την εξέλιξη του φεμινιστικού κινηματογράφου και πώς πιστεύετε ότι μπορεί να ενδυναμωθεί στο σημερινό κινηματογραφικό τοπίο;

«Χρειάζεται συστηματικός αγώνας, γιατί από παντού τα σημάδια δείχνουν ότι συντηρητικοποιείται ο κόσμος».

Ο κόσμος μοιάζει να γυρίζει πίσω στο 19ο αιώνα, πριν κερδηθούν δικαιώματα με τόσους αγώνες.

Ως προς τον κινηματογράφο, είναι σημαντικό για μένα οι ταινίες όχι μόνο να ασχολούνται με θέματα που μας αφορούν, αλλά και να χρησιμοποιούν τρόπους που ξεφεύγουν απ’ την εφησυχαστική και προκρούστεια αφηγηματική δομή των χολιγουντιανών ταινιών. Διότι ο ίδιος ο τρόπος των ταινιών φέρει ιδεολογία. Η εκπαίδευση των νέων κινηματογραφιστών και του κοινού παίζει σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια μεγαλύτερης εγρήγορσης.

-Το ντοκιμαντέρ της κόρης σας Ρέας Βαλντέν, «Έμμονες ώρες στον τόπο της πραγματικότητας» εξερευνά τόσο την τέχνη όσο και τις προσωπικές σας εμπειρίες. Πώς βιώσατε αυτή την αποκαλυπτική διαδικασία και πώς αισθανθήκατε βλέποντας την καλλιτεχνική σας πορεία μέσα από τα μάτια της κόρης σας;

Το ντοκιμαντέρ το φτιάξαμε τόσο στενά μαζί, που ανακάλυπτα τον εαυτό μου σ’ όλη τη διαδικασία κατασκευής του, όχι μόνο στο τελειωμένο έργο. Ήδη στα γυρίσματα –που άρχιζαν πάντα όταν έπεφτε η νύχτα– και μιλώντας με την αίσθηση της στιγμής, πάνω σε θέματα προαποφασισμένα, αλλά χωρίς κείμενο, ανακάλυπτα ότι αυτή η διαδικασία, το να απευθύνομαι μυστικά στην κόρη μου, είχε μια αποκαλυπτική και απελευθερωτική διάσταση για μένα.

Ήμασταν σε trans, χωρίς φυσικά ουσίες. Αλλά όχι χαοτικό trans. Τελείως συγκροτημένο και επικεντρωμένο trans. Αυτά που μας συνέβαιναν ήταν μια συνεχής αποκάλυψη.

-Τα στοιχεία του ονείρου, του ανοίκειου και του ασυνείδητου εμφανίζονται σταθερά στις ταινίες σας. Πώς λειτουργούν αυτά τα στοιχεία στην κινηματογραφική σας αφήγηση και γιατί πιστεύετε ότι είναι τόσο σημαντικά για το κοινό;

Χρησιμοποιώ το μηχανισμό των ονείρων, δηλαδή την εικονοποίηση, τη μετάθεση και τη συμπύκνωση ως μέθοδο σύνθεσης. Είναι μια μέθοδος που δίνει τεράστια ελευθερία στη συνειρμική αφήγηση. Τα υλικά είναι διαφορετικά για την καθεμία, αλλά το αποτέλεσμα σύνθεσης πάντα πρωτότυπο. Ο μηχανισμός των ονείρων, για τον Φρόυντ, είναι ο τρόπος λειτουργίας του ασυνειδήτου. Φυσικά ο μηχανισμός αυτός δεν έχει καμία σχέση με το πώς εμφανίζονται τα όνειρα στον κινηματογράφο. Η συνειρμική αφήγηση στον κινηματογράφο, ενισχύει την ίδια τη θεάτρια να είναι δημιουργική μέσα στη θέασή της του έργου. Ο τρόπος αυτός δημιουργεί χειραφετημένες θεάτριες και χειραφετημένους θεατές, που μπορούν να βρουν στοιχεία του εαυτού τους, με έμμεσους τρόπους, μέσα σ’ αυτές τις ταινίες.

–Εκτός από σκηνοθέτρια, είστε και ακαδημαϊκός και διδάσκετε νέες γενιές κινηματογραφιστών. Τι συμβουλεύετε τους νέους δημιουργούς που ενδιαφέρονται για πειραματικές μορφές αφήγησης και πώς τους ενθαρρύνετε να βρουν τη δική τους φωνή σε ένα εμπορικά κυριαρχούμενο περιβάλλον;

Στη διδασκαλία προσπαθώ να οδηγήσω καθεμία και καθένα να ψάξει να βρει την προσωπική του φωνή, ψάχνοντας, τα προσωπικά της βιώματα. Μ’ έναν μηχανισμό που δημιουργεί κάθε φορά διαφορετικό αποτέλεσμα. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον μηχανισμό των ονείρων. Αλλά και το πείραμα. Να δοκιμάζουν. Γιατί ακριβώς η γλώσσα του κινηματογράφου έχει δυνατότητες που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμα, είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ όλες τις υπάρχουσες ταινίες. Δεν κρύβω βέβαια ότι η προσωπική φωνή έχει πολλές δυσκολίες στο εμπορικά κυριαρχούμενο περιβάλλον. Αυτό δεν κρύβεται.

-Οι ταινίες σας έχουν προβληθεί διεθνώς σε μουσεία και φεστιβάλ. Θεωρείτε ότι το ελληνικό κοινό σήμερα είναι πιο ανοιχτό στην avant-garde κινηματογραφική έκφραση απ’ ότι στο παρελθόν; Πώς βλέπετε τη σχέση του κοινού με την πειραματική τέχνη στην Ελλάδα;

Ναι, νομίζω πως το ελληνικό κοινό έχει εξοικειωθεί με διαφορετικές κινηματογραφικές εκφράσεις. Έχουν περάσει 50 χρόνια σχεδόν απ’ την πρώτη μου ταινία. Το θέατρο, ο χορός, τα εικαστικά, αλλά και ο κινηματογράφος χρησιμοποιούν ευρέως τρόπους που είχε πρωτοεφεύρει η πειραματική τέχνη του ’70 και του ’80. Έχουν έρθει επίσης πολλές παραστάσεις απ’ το εξωτερικό και αυτό κάνει καλό! Η τέχνη είναι μια πανανθρώπινη γλώσσα. Αλλά χρειάζεται εκπαίδευση το κοινό, απ’ την παιδική ηλικία.

-Μετά από μια τόσο πλούσια και διαχρονική πορεία στον κινηματογράφο, ποιο θεωρείτε το πιο βαθύ μήνυμα ή συναίσθημα που θέλετε να αφήσετε μέσα από το έργο σας; Υπάρχουν θέματα που θα επιθυμούσατε να εξερευνήσετε σε μελλοντικά έργα σας;

«Πρέπει επειγόντως να βρούμε τρόπους να αντισταθούμε στο σκοτάδι, να πολεμήσουμε τις γιγάντιες ανισότητες, να υπερασπίσουμε την πολλαπλότητα και τις διαφορετικότητες που μας κάνουν ανθρώπους».

*Στο 13ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας θα προβληθούν και οι 4 εμβληματικές πειραματικές ταινίες της Κλέφτης ή ηπραγματικότητα (2001), Οι ώρες – Μια τετράγωνη ταινία (1995), Τόπος (1985),Idées Fixes / Dies Irae (Παραλλαγές στο ίδιο θέμα)(1977), καθώς και 2 μικρού μήκους δουλειές τηςΏρα μεσημεριού(2006) και 121280 Ritual (1980/2008).

Θα παιχτεί επίσης το ντοκιμαντέρ Έμμονες ώρες στον τόπο της πραγματικότητας – Εξομολογήσεις της Αντουανέττας Αγγελίδη (ή ένα δοκίμιο για το βλέμμα της) που γύρισε η κόρη της, Ρέα Βαλντέν, το 2022 .

Το Σάββατο 7 Δεκεμβρίου (5 μ.μ.), η Αντουανέττα Αγγελίδη θα δώσει masterclass και αμέσως μετά θα ακολουθήσει διάλογος για το έργο της και ανοιχτή συζήτηση με το κοινό.

Βρίσκεις τα πάντα για το 13ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου της Αθήνας εδώ.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Η Ariane Labed ξέρει ότι τα γυμνά γυναικεία στήθη στις ταινίες ικανοποιούν το male gaze