Να έχεις ή να είσαι; Τι έχει περισσότερη σημασία τελικά;

Από την Μυρτώ Μπεχράκη, Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια

Το 1976, o Έριχ Φρομ (ψυχαναλυτής και φιλόσοφος) έγραψε το βιβλίο ‘Να Έχεις ή να Είσαι;’ προκειμένου να παρακινήσει το αναγνωστικό κοινό προς μια κατεύθυνση λιγότερο υλική και περισσότερο ουσιαστική. Έτσι, στο άρθρο αυτό παραθέτω αποσπάσματα του βιβλίου αυτού, για να μας δούμε με λίγο διαφορετικό μάτι…

Το έχειν

Το έχειν φαίνεται μια φυσιολογική λειτουργία της ζωής: για να ζήσουμε πρέπει να έχουμε πράγματα. Ακόμα περισσότερο, αν έχουμε πράγματα για να μπορούμε να τα απολαμβάνουμε. Ποιες είναι οι πηγές της ιδιοκτησίας, δεν έχει καμία σημασία. Η αρχή είναι η ακόλουθη: πώς και από πού απέκτησα τη περιουσία ή το τι κάνω με αυτή, είναι κάτι που αφορά μόνο εμένα και κανένα άλλο. Στο βαθμό που δεν παραβαίνω το νόμο, το δικαίωμά μου αυτό είναι απεριόριστο και απόλυτο.

Η μεγαλύτερη όμως απόλαυση δεν είναι τόσο η κατοχή υλικών πραγμάτων όσο η κατοχή ζωντανών πλασμάτων.

Ένας άντρας μπορεί να έχει κάποια ιδιοκτησία στη σχέση του με τη γυναίκα του, η οποία με τη σειρά της έχει μια μορφή ιδιοκτησίας στα παιδιά τους, τουλάχιστον όσο είναι αυτά μικρά. Το αίσθημα ιδιοκτησίας εμφανίζεται και στις άλλες σχέσεις, όπως για παράδειγμα στις σχέσεις με γιατρούς, δικηγόρους, οδοντιάτρους, αφεντικά, εργάτες. Οι άνθρωποι το εκφράζουν ξεκάθαρα όταν λένε «ο γιατρός μου».

Το είναι

Ο τρόπος του είναι έχει σαν προϋποθέσεις τη ανεξαρτησία, την ελευθερία και την παρουσία της κριτικής λογικής. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι η ενεργητικότητα, όχι με την έννοια της εξωτερικής δραστηριότητας, της απασχόλησης, αλλά με την έννοια της εσωτερικής δραστηριότητας, της χρήσης των ανθρωπίνων δυνάμεων.

Το να είναι κανείς δραστήριος, σημαίνει να μπορεί να εκφράζει τις ικανότητές του, το ταλέντο του, τον πλούτο των ανθρώπινων δώρων που διαθέτει που διαθέτουν σε τελευταία ανάλυση- όλα ανθρώπινα πλάσματα.

Σημαίνει να ανανεώνει κανείς τον εαυτό, να μεγαλώνει, να ξεχύνεται, να αγαπάει, να ξεπερνάει τη φυλακή του απομονωμένου του εγώ, να έχει ενδιαφέροντα, να ‘κλίνει’ εδώ ή εκεί, να δίνει.

Και όμως, καμία από αυτές τις εμπειρίες δεν μπορεί να εκφραστεί τέλεια με λέξεις. Οι λέξεις μπορούν να θεωρηθούν δοχεία γεμάτα εμπειρίες. Οι λέξεις δηλώνουν μια εμπειρία. Δεν είναι η εμπειρία.

Η διαφορά του έχειν και του είναι

Η διαφορά είναι και έχειν είναι βασικά διαφορά ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Η διαφορά είναι μάλλον ανάμεσα σε μια κοινωνία που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στους ανθρώπους, και σε μια άλλη που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στα πράγματα. Η τάση του έχειν χαρακτηρίζει τη δυτική βιομηχανική κοινωνία, όπου η απληστία για χρήμα, δόξα και δύναμη έχει γίνει ο κυρίαρχος τρόπος ζωής.

Τα τελευταία διακόσια χρόνια, η τάση της υποκατάστασης των ρημάτων με ουσιαστικά έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις που κανείς δεν μπορεί να φανταστεί. Ας υποθέσουμε ότι ένα άτομο που ζητά τη βοήθεια του ψυχαναλυτή, αρχίζει τη συζήτηση με την ακόλουθη πρόταση: «γιατρέ, έχω αϋπνία, έχω στενοχώριες». Πριν από μερικές δεκαετίας αντί ο άρρωστος να πει «έχω πρόβλημα», θα έλεγε πιθανά «είμαι στενοχωρημένος», αντί «έχω αϋπνία», «δεν μπορώ να κοιμηθώ». Αυτός ο τρόπος σκέψης προδίνει μια κρυμμένη υποσυνείδητη αλλοτρίωση.

Ένα άλλο παράδειγμα: Αν πω «έχω μεγάλη αγάπη για σένα» δεν σημαίνει τίποτα. Η αγάπη δεν είναι ένα πράγμα που μπορεί κανείς να έχει, αλλά μια λειτουργία, μια εσωτερική δραστηριότητα, όπου αυτός ο κάποιος είναι υποκείμενο. Μπορώ να αγαπώ, μπορώ να είμαι ερωτευμένος, αλλά αγαπώντας… δεν έχω τίποτα. Πραγματικά, όσο λιγότερα έχω, τόσο περισσότερο μπορώ να αγαπώ.

Τα παραπάνω είναι τροφή για σκέψη, ίσως για να γίνουμε πιο πλούσιοι άνθρωποι.

Βιβλιογραφία:

Εριχ, Φ. (1974) Να έχεις ή να είσαι; Εκδόσεις Μπουκουμάνη: Αθήνα