Ο αληθινός εφιάλτης της καταστροφής. Μην αγνοείς το παιδί, μίλησέ του

Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί.

Γ. Σεφέρης

Ένας από τους χιλιάδες ανθρώπους που έπρεπε να σταθούν απέναντι στη φωτιά, να μην γονατίσουν από τον τρόμο, να βρουν την ψυχραιμία να κινηθούν προς τη σωστή κατεύθυνση, να ακούσουν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Κι όλα αυτά με φόντο μανιασμένους ανέμους, πελώριες φωτιές, κραυγές και άλλους ανθρώπους να χάνονται μέσα στη συμφορά. Σκέψου τώρα πώς μπορεί να βιώνει όλα τα παραπάνω, που αναστατώνεσαι μόνο που τα διαβάζεις, ένα μικρό παιδί.

Πώς να μιλήσεις σε ένα παιδί μετά από μια τραυματική εμπειρία

Συζητάμε με τον Κλινικό Ψυχολόγο και συστημικό Ψυχοθεραπευτή, Χρήστο Κοροβίλα τους μηχανισμούς στο μυαλό ενός μικρού παιδιού που έχει περάσει μια τραυματική εμπειρία, παρόμοια με τη φωτιά στην Αττική.

Ας πάρουμε τα πράγμα από την αρχή.

Τραυματική γίνεται μια εμπειρία για τον άνθρωπο, όταν νιώθει ανήμπορος να αμυνθεί σε αυτή και δεν μπορεί να δραπετεύσει από αυτή. Ένας ορισμός που για τα γεγονότα στο Μάτι Αττικής μοιάζει «φωτογραφικός». Όπως είναι φυσικό, μια τραυματική εμπειρία συνοδεύεται από το αντίστοιχο στρες, το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί ένα εσωτερικό ρήγμα, ένα ψυχικό τραύμα.

Όπως μας εξηγεί ο κ. Κοροβίλας, σε ιδιαίτερα δύσκολες καταστάσεις ο εγκέφαλος διαχειρίζεται την πληροφορία και αν κρίνει πως, ως οντότητα ο άνθρωπος, αδυνατεί να την διαχειριστεί, προχωρά σε μια διαδικασία που θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε “shut down” ή αλλιώς συναισθηματικό και σωματικό πάγωμα. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ σημαντική για την άμυνα του οργανισμού. Το ζήτημα όμως προκύπτει στη συνέχεια, κατά τη διαδικασία που το σώμα επανέρχεται. Ένα παιδί βιώνει σοκ και ανασφάλεια, άλλες φορές κλείνεται και άλλες γίνεται ευερέθιστο και επιθετικό. Πολλές φορές δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί, βλέπει εφιάλτες, αισθάνεται ναυτία, πονοκεφάλους και άλλες σωματικές ενοχλήσεις. Συμπτώματα και συναισθήματα που δυσκολεύεται να συνδέσει με την τραυματική εμπειρία που βίωσε.

Πώς μπορεί να διαχειριστεί ο γονιός αυτή την κατάσταση; Μια συνηθισμένη αντίδραση θέλει τους γονείς να ελπίζουν στον χρόνο, που γιατρεύει τα πάντα. Ελπίζουν πως το παιδί θα ξεχάσει και άρα αποφεύγουν να συζητήσουν την αιτία του κακού. Ωστόσο, ο εγκέφαλος ενός παιδιού, όπως και ενός ενήλικα δηλαδή, έχει αμετάκλητα καταγράψει τα γεγονότα. Ακόμη κι αν δεν μπορεί να τα ανασύρει στη μνήμη του, το συναισθηματικό αποτύπωμά τους, οι αισθήσεις που δημιουργήθηκαν στο παιδί παραμένουν καταγεγραμμένα.

Όταν διχάζεται το μυαλό

Ο Χρήστος Κοροβίλας μας εξηγεί πως συχνά στο μυαλό ενός παιδιού, μπροστά σε τέτοια γεγονότα, προκαλείται μια σχάση, αποκόβονται δηλαδή οι αυτοβιογραφικές μνήμες, εκείνες που αφορούν στον τρόπο που εκτυλίχτηκαν τα γεγονότα, από τις συναισθηματικές μνήμες, τα συναισθήματα δηλαδή που προκάλεσαν τα γεγονότα αυτά.

Εκείνο που έχει σημασία να γίνει, είναι να βοηθήσουμε στην σύνδεση της αυτοβιογραφικής με την συναισθηματική μνήμη ώστε κατανοήσουμε πλήρως την εμπειρία που ζήσαμε. Να βοηθήσουμε το παιδί, όχι απλώς να εξιστορήσει τα γεγονότα, αλλά και να τα συνδέσει με τα συναισθήματα που του προκάλεσαν. Πώς ένιωσε στη θέα του κινδύνου; Πόσο τρόμαξε όταν έπρεπε να τρέξει με τους δικούς του αναζητώντας καταφύγιο; Μια διαδικασία χρειάζεται χρόνο και υπομονή. Να δώσουμε χώρο στο παιδί να μιλήσει για αυτά που βίωσε, χωρίς να το κάνουμε να αισθανθεί ότι πιέζεται.

Το παιχνίδι του τηλεκοντρόλ

Μια καλή προσέγγιση είναι να συνδέσουμε τα συμπτώματα του παρόντος, με την τραυματική εμπειρία του παρελθόντος. Να μιλήσουμε στο παιδί για τον ανήσυχο ύπνο και τους εφιάλτες ή για τον πόνο στο στομάχι, προσπαθώντας να του δείξουμε πως είναι πιθανό να οφείλονται στην δυσάρεστη εμπειρία που πέρασε. Με αφορμή αυτή την παρατήρηση, μπορούμε να το προτρέψουμε να μας μιλήσει.

Μια καλή τεχνική είναι σύμφωνα με τον κλινικό ψυχολόγο να δώσουμε στο παιδί ένα τηλεκοντρόλ ενώ μας διηγείται πως βίωσε τα γεγονότα, με την εξήγηση πως μπορεί να πατήσει “pause” αν αισθανθεί άβολα ή να προχωρήσει στο “fast forward” προσπερώντας το σημείο που τον δυσκολεύει περισσότερο.

Σε κάθε περίπτωση, έχει ιδιαίτερη αξία οι γονείς να κλείνουν με θετικό τρόπο την ιστορία. Είναι σημαντικό να εστιάσουν για παράδειγμα στη στιγμή που έφτασαν οι διασώστες και το παιδί ένιωσε ξανά ασφάλεια. Θα βοηθήσει πολύ την ψυχολογία του να αποτυπώσει και τα συναισθήματα ανακούφισης που ένιωσε όταν ένας πυροσβέστης για παράδειγμα το πήρε στα χέρια του, όταν αγκάλιασε και πάλι τους γονείς του.

Χρόνος και αυτοσυγκράτηση

Η διαδικασία αυτή όπως αντιλαμβάνεσαι δεν μπορεί να συμβεί μια και έξω. Ο κ. Κοροβίλας μας θυμίζει ότι ορισμένες φορές το παιδί μπορεί να μην είναι έτοιμο να μιλήσει και είναι απαραίτητο να σεβαστούμε το χρόνο του. Επίσης, είναι πιθανό να μας μιλήσει όταν ασχολείται με κάτι άλλο (π.χ. ζωγραφίζει). Τέλος, είναι προτιμότερες περισσότερες μικρές συζητήσεις αφού η ανάγκη να κατανοήσουμε μια δύσκολη εμπειρία μας κάνει να επιστρέφουμε συχνά σε αυτήν, ξανά και ξανά. Η όλη επικοινωνία να γίνεται σταδιακά, με τρόπο που να μην πιέζει το παιδί και με προσέγγιση που αποπνέει σιγουριά σε εκείνο και την αίσθηση ότι ο συνομιλητής του μπορεί να ακούσει και να αντέξει την ιστορία του. 

Κι αυτό γιατί, το πιθανότερο είναι οι γονείς, να βίωσαν και οι ίδιοι με τραυματικό τρόπο τα γεγονότα της φωτιάς. Για το καλό του παιδιού όμως, πρέπει κανείς να νιώθει σίγουρος πως έχει τη δύναμη να κάνει αυτή την κουβέντα χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Με ψυχραιμία και σιγουριά. Είναι καλό να μιλήσει κανείς στο παιδί με τρόπο που να μην του μεταδίδει άγχος και ανησυχία.

Το παιδί δεν βρίσκεται εκεί για να επωμιστεί, έστω και ασυναίσθητα, το δικό μας βάρος και τη δική μας αναστάτωση από όλη αυτή την ιστορία. Η φυσική ροή της ζωής, θέλει τα παιδιά να βρίσκουν στήριγμα στους γονείς και όχι το αντίθετο.

Φυσικά, ένας γονιός μπορεί να σχολιάσει πως και ο ίδιος ένιωσε τρόμο και άλλα έντονα συναισθήματα προκειμένου να φυσιολογικοποιήσει τέτοιες έκφρασης, μιλώντας όμως με τρόπο που να δείχνει πως ο ίδιος έχει ρυθμίσει την δική του εσωτερική ένταση και είναι έτοιμος να ανακουφίσει το παιδί του.

Η εμπειρία της φωτιάς, της αγωνίας στα πρόσωπα των ανθρώπων που ένα παιδί έχει στο μυαλό του ως προστάτες, ο φόβος, η ανασφάλεια, δεν είναι απλές καταστάσεις. Οι εικόνες αυτές στοιχειώνουν σαν εφιάλτες ακόμη και ενήλικες, πόσω μάλλον μικρά παιδιά που δεν έχουν αναπτύξει πλήρως τις κατάλληλες εγκεφαλικές δομές που τα βοηθούν να ρυθμίζουν τα συναισθήματά τους και επομένως να αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά δύσκολες καταστάσεις. Συχνά είναι προτιμότερο οι γονείς να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό, τόσο για τον τρόπο που θα αντιμετωπίσουν οι ίδιοι την κατάσταση, όσο και για να έρθει σε επαφή με το παιδί.

Μίλα. Τα παιδιά έτσι κι αλλιώς ξέρουν

Οι εικόνες της φωτιάς, στην εποχή της πληροφορίας, μεταδίδονται αστραπιαία. Εισβάλλουν στον πιο προσωπικό χώρο μιας οικογένειας και σίγουρα γίνονται αντιληπτές και από παιδιά. Παιδιά που μπορεί να μην βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας εξαιρετικά τραυματικής εμπειρίας, πλάθουν όμως σενάρια στο μυαλό τους και χρειάζονται κάποιον να τους εξηγήσει τα γεγονότα. Ο Harold Koplewicz, υπεύθυνος του Τhe Child Mind Institute υποστηρίζει: «Μην καθυστερείτε να μιλήσετε στο παιδί σας. Είναι πολύ πιθανό ότι το παιδί θα ακούσει για το γεγονός από κάπου αλλού, επομένως είναι καλύτερο να μάθει τι έγινε από εσάς τους ίδιους. Έτσι θα μπορέσετε να δώσετε απαντήσεις σε πιθανές απορίες, να μεταφέρετε τα πραγματικά γεγονότα και να δώσετε τον συναισθηματικό τόνο».

Πλησίασε το παιδί, προσπάθησε να εξακριβώσεις τι έχει ακούσει και δείξε προθυμία να απαντήσεις στις ερωτήσεις του. Σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι σημαντικό να μείνεις ψύχραιμος, την ώρα που περιγράφεις τα γεγονότα. Το άγχος το γονέα θα γίνει αντιληπτό από ένα παιδί.

Και βέβαια είναι πολύ σημαντικό να βρεις τα κατάλληλα λόγια, εκείνα που θα ταιριάζουν στην ηλικία του παιδιού για να γίνεις κατανοητός και την ίδια στιγμή να μην το τρομάξεις. Έτσι, σε παιδάκια μικρότερα των 5 ετών, καλό είναι να αποφύγεις τις λεπτομέρειες, αφού σε τόσο μικρή ηλικία τείνουν να μπερδεύουν ακόμη τα γεγονότα με φόβους, τι είναι πραγματικότητα και τι φανταστικό. Απάντησε στις απορίες του, αλλά με προσοχή και χωρίς να δίνεις περισσότερες λεπτομέρειες από όσες ζητούν.

Σε παιδιά του δημοτικού, η καλύτερη πρακτική είναι να αφήσεις εκείνα να κατευθύνουν τη συζήτηση. Μην σταθείς σε δραματικές περιγραφές, λεπτομέρειες για τα άτομα που έχασαν τη ζωή τους ή τον τρόπο που μπορεί να πέθαναν. Το σημαντικό είναι να επικεντρώσεις τη συζήτηση στην ασφάλεια του παιδιού.

Πρόσεξε μόνο μην υποτιμήσεις, απορρίψεις τους εύλογους φόβους του. Το αίσθημα του φόβου είναι φυσιολογικό και ένα παιδί θα νιώσει καλύτερα αν του εξηγήσεις πως δεν κινδυνεύει από κάτι παρόμοιο.

Τέλος, μην υποθέσεις πως επειδή ένα παιδί βρίσκεται στο γυμνάσιο ή το λύκειο δεν χρειάζεται στήριξη. Είναι αρκετά σύνηθες ένας έφηβος να πει ότι δεν θέλει να κουβεντιάσει. Δοκίμασε να ξεκινήσετε μια συζήτηση κατά τη διάρκεια κάποιας δραστηριότητας που κάνετε μαζί έτσι ώστε να μην φανεί ότι έχεις διάθεση να μιλήσετε έντονα ή να αντιπαρατεθείτε. Επίσης είναι πολύ σημαντικό να αποπνέετε μια αίσθηση ηρεμίας και ελέγχου όμως παράλληλα να μπορείτε να μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα για τα γεγονότα.

*Ευχαριστούμε θερμά τον Χρήστο Κοροβίλα

Κλινικός Ψυχολόγος & Συστημικός Ψυχοθεραπευτής (ενήλικες και παιδιά)

www.korovilas.gr

Μπες κι εσύ στην παρέα μας στο Facebook. Σε περιμένουμε!

Κεντρική Φωτογραφία: Eurokinissi