Υπατία: Η γυναίκα-σύμβολο που δολοφονήθηκε γιατί ήταν επιστήμονας

Η Υπατία υπήρξε σύμβολο του φεμινισμού, μάρτυρας των παγανιστών και των άθεων. Ο Βολτέρος τη χρησιμοποίησε για να καταδικάσει την εκκλησία και τη θρησκεία και η Ρέιτσελ Βάις την υποδύθηκε στην ταινία με τίτλο «Αγορά».

Κατά το Smithsonian Magazine https://www.smithsonianmag.com/history/hypatia-ancient-alexandrias-great-female-scholar-10942888/ μια μέρα, στους δρόμους της Αλεξάνδρειας -της Αιγύπτου- το 415 μετά Χριστών, ένα πλήθος Χριστιανών φανατικών, με επικεφαλής τον Πέτρο τον Λέκτορα πλησίασε την άμαξα μιας γυναίκας, την έβγαλε δια της βίας από αυτή και την έσυρε έως την εκκλησία, όπου τη ξέντυσε και τη χτύπησε μέχρι θανάτου, με κεραμίδια. Στη συνέχεια, της έβγαλε το δέρμα από το σώμα της και έκαψε τα κομμάτια. Ποιο ήταν το έγκλημα της; Η Υπατία υπήρξε μια εκ των τελευταίων στοχαστών της αρχαίας Αλεξάνδρειας και μια από τις πρώτες γυναίκες που μελέτησαν μαθηματικά, αστρονομία και φιλοσοφία.

«Σχεδόν μόνη, ουσιαστικά η τελευταία ακαδημαϊκός υπερασπίστηκε τις πνευματικές της αξίες, για ενδελεχή μαθηματικά, ασκητικό νεοπλατωνισμό, το σημαντικό ρόλο του πνεύματος και τη φωνή της εγκράτειας και της μετριοπάθειας, στην δημοτική ζωή». Μάικλ Ντίκιν (Hypatia of Alexandria, 2007).

Ο Σωκράτης ο Σχολαστικός έγραψε, τον 5ο αιώνα πως «όλοι οι άνθρωποι τη σεβόταν και τη θαύμαζαν για την απλή ταπεινοφροσύνη του μυαλού της. Ωστόσο, πολλοί με πείσμα την ζήλευαν και επειδή συχνά συναντούσε και είχε μεγάλη οικειότητα με τον Ορέστη, ο λαός την κατηγόρησε ότι αυτή ήταν η αιτία που ο Επίσκοπος και ο Ορέστης δεν γινόταν φίλοι. Ορισμένοι πεισματάρηδες και απερίσκεπτοι κοκορόμυαλοι, με υποκινητή και αρχηγό τους τον Πέτρο, έναν οπαδό αυτής της Εκκλησίας, εντόπισαν αυτήν τη γυναίκα να επιστρέφει σπίτι της, την κατέβασαν με τη βία από την άμαξα της, τη μετέφεραν στην Εκκλησία που ονομαζόταν Caesarium, τη γύμνωσαν εντελώς, της έσκισαν το δέρμα και έκοψαν τις σάρκες του σώματός της με κοφτερά κοχύλια μέχρι που ξεψύχησε, διαμέλισαν το σώμα της, έφεραν τα μέλη της σε ένα μέρος που ονομαζόταν Κίναρον και τα έκαψαν».

Η Υπατία ήταν το σύμβολο της μόρφωσης και της επιστήμης, πράγματα που οι πρώτοι Χριστιανοί προσδιόριζαν ως παγανιστικά. Η μόνη γυναίκα που αναφέρεται στην ιστορία της αστρονομίας και των μαθηματικών, υπήρξε για δεκαπέντε αιώνες και η μόνη (γυναίκα) που δίδαξε δημόσια -στην ιστορία των επιστημών. Το δίχως άλλο, ήταν η ‘φωτογραφία’ της ισότητας των φύλων.

Υπατία: Αυτή είναι η ιστορία της

Η Αλεξάνδρεια «δημιουργήθηκε» από τον Μεγάλο Αλέξανδρο, το 331 π.Χ και σύντομα έγινε το κέντρο του πολιτισμού και της μάθησης του αρχαίου κόσμου. Στο επίκεντρο είχε το μουσείο, έναν τύπο πανεπιστημίου, με συλλογή μεγαλύτερη από μισό εκατομμύριο παπύρους. Η πόλη παρουσίασε μια παρακμή από το 48 π.Χ, οπότε ο Ιούλιος Καίσαρας την κατέκτησε και -κατά λάθος- έκαψε τη βιβλιοθήκη, η οποία εκ των υστέρων ξαναχτίστηκε.

Το 364 η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίστηκε και η Αλεξάνδρεια έγινε μέρος του αριστερού μισού, όπου μάχονταν οι Χριστιανοί, με τους Εβραίους και τους παγανιστές. Αποκλεισμένη από την υπόλοιπη Αίγυπτο, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ήταν και απαλλαγμένη από μισογυνικές παραδώσεις, που έκαναν θραύση στην υπόλοιπη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία -υποχρέωνε τις κατακτημένες περιοχές να ακολουθούν τους δικούς της νόμους. Νέοι εμφύλιοι κατέστρεψαν μεγάλο μέρος όσων υπήρχαν στη βιβλιοθήκη, με τα τελευταία απομεινάρια να εξαφανίζονται, μαζί με το μουσείο το 391. Τότε ο Επίσκοπος Θεόφιλος, ενεργώντας κατόπιν εντολής του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Θεοδοσίου, γκρέμισε όλους τους παγανιστικούς ναούς και έχτισε εκκλησίες.

Ο τελευταίος λόγιος που υπήρξε μέλος του μουσείου ήταν ο μαθηματικός και αστρονόμος Θέωνας, πατέρας της Υπατίας. Μέρος της δουλειάς του Θέωνα (μελετητή του Πτολεμαίου και του Ευκλείδη) έχει διασωθεί. Ένα από τα συγγράμματα του και συγκεκριμένα αυτό για το θεμελιώδες έργο της γεωμετρίας (Στοιχεία του Ευκλείδη) δίδασκε στην ανθρωπότητα την επιστήμη και ανατυπωνόταν έως το 1814. Είχε μελετήσει και γράψει και για τα σημεία και εξετάσεις των πτηνών, για τις πλημμύρες του Νείλου και για το φαινόμενο της έκλειψης. Ο κύριος όγκος της δουλειάς του είχε να κάνει με σχόλια επί σημαντικών έργων των συγγραφέων των ελληνιστικών χρόνων.

Κατόπιν παρότρυνσης του πατέρα της που ήθελε να γίνει η κόρη του «το τέλειο ανθρώπινο ον», η Υπατία έλαβε την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση πριν ταξιδέψει στην Αθήνα και την Ιταλία. Στην Αθήνα παρακολούθησε μαθήματα στη νεοπλατωνική σχολή. Νεοπλατωνισμός είναι εξέλιξη της μεταφυσικής και θρησκευτικής διδασκαλίας του Πλάτωνα, ένα σύστημα πεποιθήσεων στο οποίο όλα επέρχονται από το ‘Εν’, το μοναδικό, που τοποθετείται υπεράνω ύπαρξης και ως εκ τούτου αποκαλείται ‘υπερούσιων’.

Εκείνη είχε δημιουργήσει μια άλλη θεώρηση, βάσει της μαθηματικής σκέψης και του μαθηματικού ορθολογισμού. Ο εκ των μαθητών της Υπατίας, Συνέσιος ο Κυρηναίος έγινε αργότερα Αρχιεπίσκοπος της χριστιανικής εκκλησίας και ενσωμάτωσε τις αρχές του νεοπλατωνισμού στο δόγμα της Τριάδας.

Μολονότι η Υπατία υπήρξε πολυγραφότατη, δεν σώζεται κάποιο από τα έργα της.

Όταν επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια έγινε επικεφαλής των Νεοπλατωνικών και ανέλαβε χρέη προέδρου στην Ανώτατη Σχολή της πόλης, όπου δίδαξε φιλοσοφία, αστρονομία, μηχανική και μαθηματικά. Επιμελήθηκε έργων γεωμετρίας, άλγεβρας και αστρονομίας και γνώριζε πώς να κατασκευάσει υγροσκόπια και αστρολάβους (τύπος φορητού αστρονομικού υπολογιστή που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί έως τον 19ο αιώνα).

Ως γυναίκα μεικτής εθνικότητας (μισή Ελληνίδα και μισή Αιγύπτια), είχε τη δυνατότητα να ακολουθεί τους νόμους που επέλεγε, χωρίς την παρέμβαση των ρωμαϊκών και ως εκ τούτου να έχει στην ιδιοκτησία της γη, σπίτι και επιχείρηση, χωρίς να τα επιβλέπει κάποιος άνδρας.

Η δυναμική της ήταν τέτοια που μπορούσε να διδάσκει στο κέντρο της πόλης (ντυμένη με μανδύα ‘σε όσους ήθελαν να ακούσουν για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη’ -στο κοινό της υπήρχαν Χριστιανοί και μαθητές από όλη τη Μεσόγειο όπου είχε φτάσει η χάρη της), να δίνει δημόσιες διαλέξεις και να μετακινείται μέσα στην πόλη χωρίς να την επιβλέπει κάποιος. Και χωρίς να διαμαρτύρεται κάποιος. Η μοναδική της παιδεία ήταν το πλεονέκτημα της, έναντι των άλλων φιλοσόφων της εποχής. Η ρητορική και το κάλλος της την έκαναν δημοφιλή. Οι ομιλίες της επηρέαζαν κόσμο, ενώ πολλοί επικεφαλής τη συμβουλεύονταν συχνά.

Δεν παντρεύτηκε ποτέ, πιθανότατα γιατί αυτό ήταν σύμφωνο με τις ιδέες του Πλάτωνα περί κατάργησης του οικογενειακού συστήματος. Σε εγκυκλοπαίδεια του 10ου αιώνα που κυκλοφόρησε στη Μεσόγειο, αναφερόταν ως «εξαιρετικά όμορφη και δίκαιη μορφή, με καλή άρθρωση και λογική στην ομιλία της, συνετή στις ενέργειες της, την οποία καλωσόριζε και σεβόταν η υπόλοιπη πόλη, όπου εμφανιζόταν».

Στους μεγαλύτερους φαν της ήταν ο Ορέστης, αυτοκρατορικός Έπαρχος της Αλεξάνδρειας. Αυτός έγινε και η αιτία της δολοφονίας της. Ο αντικαταστάτης του Επισκόπου Θεοφίλου ήταν ο ανιψιός του, Κύριλλος, ο οποίος συνέχισε το έργο του θείου του σε ό,τι αφορούσε την πολεμική προς τις άλλες θρησκείες. Εξελίχθηκε σε εκ των κορυφαίων δογματικών της ορθόδοξης Εκκλησίας.

Με τον Κύριλλο επικεφαλής του κυρίου θρησκευτικού σώματος της πόλης και τον Ορέστη της πολιτικής κυβέρνησης, ξέσπασε μάχη για το ποιος θα ελέγξει την Αλεξάνδρεια. Ο Ορέστης ήταν Χριστιανός, αλλά αρνείτο να παραχωρήσει τη δύναμη του στην εκκλησία. Ο αγώνας για την εξουσία έφτασε στο αποκορύφωμα, μετά τη σφαγή Χριστιανών από Εβραίους εξτρεμιστές. Ο Κύριλλος ηγήθηκε πλήθους που έδιωξε τους Εβραίους από την πόλη και ακολούθως λεηλάτησε τα σπίτια και τους ναούς τους. Ο Ορέστης διαμαρτυρήθηκε στην ρωμαϊκή κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης και δεν δέχθηκε τις απόπειρες του Κύριλλου για συμφιλίωση. Μια από τις συνέπειες ήταν να γίνει στόχος των μοναχών του Κύριλλου που αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν, αλλά απέτυχαν.

Έστρεψαν έτσι, την προσοχή τους σε άλλο στόχο: την Υπατία. Δεδομένου ότι μιλούσε δημοσίως για το Νεοπλατωνισμό (μια μη χριστιανική φιλοσοφία) δύσκολα θα την προστάτευε ο Ορέστης και έγινε ο εύκολος στόχος, για τους οπαδούς του Κύριλλου. Όλα ξεκίνησαν από μια φήμη που ήθελε την Υπατία να ήταν ο λόγος που δεν τα ‘βρήκαν’ οι Κύριλλος και Ορέστης. Τη συνέχεια την ανέλαβε ο Πέτρος ο Λέκτορας, ο οποίος συγκέντρωσε το λαό του για την τελική επίθεση.

Μέχρι τη σήμερον ημέρα παραμένει συγκεχυμένος ο ρόλος του Κύριλλου στη δολοφονία της Υπατίας. Ακολούθησε η έξοδος πολλών μαθητών της από την πόλη και η αρχή του τέλους της Αλεξάνδρεια ως μεγάλου κέντρου της αρχαίας μάθησης -με την Ευρώπη να εισέρχεται στο Μεσαίωνα.