Η «απενοχοποιημένη» γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο – Από την Στέλλα στο Attenberg

«ΖΕΤΑ, ΦΛΩΡΕΤΤΑ, ΝΙΚΗ» – Ένα φεστιβάλ για την γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο στη Στέγη 

Πατριαρχία, Μητριαρχία, #ΜeΤoo, 50/50, Cancel Culture και Ελληνικό Σινεμά. Το πενθήμερο κινηματογραφικό αφιέρωμα στη Μικρή Σκηνή της Στέγης ανοίγει τη συζήτηση γύρω από το αποτύπωμα μιας ολόκληρης εποχής. Μια συνεργασία της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου και της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, στο πλαίσιο της δράσης «Σινεμά, Ανοιχτό».

Στην σχετική περιγραφή της διοργάνωσης διαβάζουμε:

«Πώς αποτύπωσε το ελληνικό σινεμά εποχές που πέρασαν (πέρασαν;); Πώς προφήτεψε μια εποχή που αλλάζει (αλλάζει;); Πώς διαπραγματεύτηκε το ελληνικό σινεμά όρους και έννοιες που προκαλούν δυναμικές αλλαγές στη δημόσια σφαίρα και επαναπροσδιορίζουν χρόνια παγιωμένες αντιλήψεις; Το «Σινεμά, Ανοιχτό», η κοινή σειρά δράσεων της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου και της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, συνεχίζεται για δεύτερη χρονιά, παρουσιάζοντας φέτος το πενθήμερο κινηματογραφικό αφιέρωμα «Ζέτα, Φλωρέττα, Νίκη».

Οι τρεις ηθοποιοί της ταινίας «Αμόκ», η Ζέτα Αποστόλου, η Φλωρέττα Ζάννα και η Νίκη Τριανταφυλλίδη, που στην εποχή της κυκλοφορίας της ταινίας και αργότερα δέχτηκαν επικριτικά σχόλια και βολές κατά της αξιοπρέπειάς τους για τη συμμετοχή τους, έδωσαν τα ονόματά τους στον τίτλο του αφιερώματος. Μια ελάχιστη πράξη δημόσιας επανόρθωσης, αγάπης και ρήξης με κάθε τύπο slut-shaming».

Στο αφιέρωμα (23-27 Φεβρουαρίου) προβάλλονται 14 εμβληματικές, δημοφιλείς, αλλά και δυσεύρετες ταινίες από την πλούσια κληρονομιά του ελληνικού σινεμά μέχρι το 2009.

Η άλλη γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο

Με αφορμή το πενθήμερο κινηματογραφικό αφιέρωμα της Στέγης, αναζητήσαμε ταινίες του ελληνικού του κινηματογράφου, που αναπαριστούν τη γυναίκα με τρόπο αντισυμβατικό. Ταινίες κάνουν το δικό τους αιχμηρό σχόλιο για τη κοινωνική θέση της γυναίκας. Που μιλούν για τη δύναμη που κρύβει το Θηλυκό. Ταινίες που απενοχοποιούν τη γυναικεία σεξουαλικότητα και επιχειρούν να την απαλλάξουν από το ανδρικό βλέμμα.

Στέλλα (1953) – Μιχάλης Κακογιάννης

Η «Στέλλα» του Μιχάλη Κακογιάννη, με πρωταγωνίστρια την Μελίνα Μερκούρη, έγραψε ιστορία στον ελληνικό κινηματογράφο, κερδίζοντας διεθνείς διακρίσεις. Και αυτό γιατί εκτός των άλλων, θεωρείται ως η πρώτη πραγματικά φεμινιστική ταινία του ελληνικού κινηματογράφου. Ο Κακογιάννης αποτύπωσε την πραγματικότητα των γυναικών της εποχής, που επιθυμούσαν να ζουν ελεύθερες. Αψηφώντας τις προκαταλήψεις της εποχής, ο σκηνοθέτης έδωσε φωνή σε μία ανεξάρτητη γυναίκα, που ζούσε απελευθερωμένη από τις κοινωνικές συμβάσεις.

Η Στέλλα όχι μόνο δεν ήθελε να παντρευτεί, αλλά ήταν και σεξουαλικά απελευθερωμένη. Το τραγικό της τέλος, ωστόσο, δεκαετίες ολόκληρες από όταν γυρίστηκε η ταινία, μαρτυρά τα πόσα λίγα έχουν αλλάξει. Με μια πιο σύγχρονη ματιά στην ταινία, μπορούμε να πούμε ότι ο Κακογιάννης, μετέφερε στην μεγάλη οθόνη την πρώτη γυναικοκτονία στον ελληνικό κινηματογράφο. Η Στέλλα δολοφονήθηκε από τον «τυφλωμένο από έρωτα και ζήλια» εραστή της.

Κατήφορος (1961) – Γιάννης Δαλιανίδης

«Ο Κατήφορος» αποτελεί την πρώτη κινηματογραφική εμφάνιση της Ζωής Λάσκαρη, αλλά και το ξεκίνημα της συνεργασίας του Νίκου Κούρκουλου με τη Finos Film. Αρχικά, ο ρόλος της Λάσκαρη είχε προταθεί στην Αλίκη Βουγιουκλάκη, αλλά λόγω των τολμηρών σκηνών, εκείνη αρνήθηκε. Η Ζωή Λάσκαρη ήταν μόλις 17, δεν ήταν ηθοποιός αλλά ήταν ήδη Σταρ Ελλάς. Η Ρέα (Ζωή Λάσκαρη) έχει σχέσεις με τον Κώστα (Νίκος Κούρκουλος), ενώ ο Πέτρος (Βαγγέλης Βουλγαρίδης) είναι ερωτευμένος μ’ εκείνη. Η Ρέα θα προσπαθήσει να τα φτιάξει με τον Πέτρο επειδή ο Κώστας έχει και άλλες σχέσεις, αλλά ο τελευταίος θα την εκδικηθεί γι’ αυτό, ενώ διαφθείρει και την μικρή της αδερφή. Η ταινία είναι ένα σχόλιο για την «άσεμνη ζωή» μιας παρέας νέων που οι γονείς τους δεν φροντίζουν για την ανατροφή τους.

ΑΜΟΚ (1963) – Ντίνος Δημόπουλος

Μια ταινία καταγγελία για την αγριότητα του πολέμου, του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας. Το στόρι του Λάζαρου Μοντανάρη, αρκετά τολμηρό όχι μόνο για τότε, αλλά και για σήμερα, περιέχει μεταξύ άλλων και τον ομαδικό βιασμό οκτώ κοριτσιών που το σκάνε από το αναμορφωτήριο, από μισθοφόρους των Ες- Ες. Η σκηνή του βιασμού καταγράφεται, με όλη του την ωμότητα και βιαιότητα που απαιτεί ένα ρεαλιστικό γύρισμα. Τα κορίτσια τελικά κατορθώνουν να συντονιστούν μεταξύ τους και εξουδετερώνουν τους καταπιεστές τους. Αν και η ταινία δεν σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία στην Ελλάδα, η διανομή της στο εξωτερικό ήταν μεγαλειώδης. Αναφέρεται μάλιστα ότι στη Νέα Υόρκη, προβαλλόταν στις αίθουσες για 14 εβδομάδες. Σε μια εποχή ιδιαίτερα συντηρητική, με το κοινό αλλά και τους δημιουργούς ιδιαίτερα επιφυλακτικούς σε τέτοιου είδους θεάματα, ο Ντίνος Δημόπουλος τόλμησε να δημιουργήσει μια ταινία, που οι διαφημίσεις της εποχής την χαρακτήριζαν «ακατάλληλη» λόγω των γυμνών και ημίγυμνων σκηνών της.

Η «απενοχοποιημένη» γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο: Μικρές Αφροδίτες (1963) – Νίκος Κούνδουρος

Οι «Μικρές Αφροδίτες» είναι η ταινία που ανέβασε το Νίκο Κούνδουρο επαγγελματικά και οικονομικά. Η ταινία, λατρεύτηκε από το κίνημα των χίπις, αφού τους εξέφραζε με όλη αυτή την «επιστροφή στη φύση» που πρέσβευε. Εμπνευσμένη από το έργο του Λόγγου «Δάφνις και Χλόη» η ταινία αφηγείται με λυρικό τρόπο, την ιστορία ενός αγοριού και ενός κοριτσιού, 10-12 χρονών, που ανακαλύπτουν για πρώτη φορά, την αγριότητα της επιθυμίας που εξημερώνεται μόνο μέσα από τη σταδιακή υποταγή στην εξουσία του Άλλου.

Λολίτες της Αθήνας (1965) – Γιώργος Παπακώστας

Μία αδίστακτη γυναίκα, η Ρόζυ (Μίρκα Καλατζοπούλου), ξελογιάζει και μπλέκει στα δίχτυα της έναν αξιοπρεπή και παντρεμένο αρχιτέκτονα, τον Κώστα Ζανίτο (Δημήτρης Μυράτ). Για χάρη της εγκαταλείπει τη γυναίκα του και την κόρη του. Ο Ζανίτος ζει μαζί της έναν έντονο έρωτα, αλλά η Ρόζυ παίζει, όπως παίζει με όλους τους άντρες, με εξαίρεση ένα νεαρό κακοποιό με τον οποίο είναι πραγματικά ερωτευμένη. Όταν ο Ζανίτος θα ανακαλύψει τι ακριβώς συμβαίνει, θα παραφρονήσει, τη σκοτώσει και θα επιστρέψει ράκος στη γυναίκα του. Παρά τη σεναριακή «αφέλεια», η ταινία παρουσιάζει αναλυτικό ενδιαφέρον. Προσεγγίζει την έμφυλη διάσταση των σχέσεων και τη γυναικεία σεξουαλικότητα, αποκλειστικά καθορισμένες από τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις.

Στεφανία (1966) – Γιάννης Δαλιανίδης

Όπως αναφέρει η Finos Film, η ταινία βασίζεται στο μυθιστόρημα της Νέλλης Θεοδώρου «Η Στεφανία στο Αναμορφωτήριο» και θεωρήθηκε πολύ τολμηρή για την εποχή της. Πρόκειται για την τελευταία ταινία, από τη σειρά των τολμηρών, κοινωνικών δραμάτων που γύρισε ο Δαλιανίδης με πρωταγωνίστρια την Ζωή Λάσκαρη. Η Στεφανία (Ζωή Λάσκαρη) βρίσκεται κλεισμένη στο αναμορφωτήριο από όπου θέλει να αποδράσει. Όταν εμφανίζεται ο γιατρός Δαπόντε (Σπύρος Φωκάς), με τον οποίο η Στεφανία ήταν ερωτευμένη στα μαθητικά της χρόνια, αλλάζει γνώμη και γίνεται βοηθός στο ιατρείο του. Αποφασίζει να του γράψει, εξηγώντας του πώς κατέληξε στο αναμορφωτήριο. Ο γιατρός, συγκλονισμένος από την ιστορία της, της προτείνει να παντρευτούν και να την πάρει μακριά. Η Στεφανία, φεύγοντας από το αναμορφωτήριο, δέχεται τη βίαιη ερωτική επίθεση του φύλακα του ιδρύματος (Σπύρος Καλογήρου). Είχαν γυριστεί δύο φινάλε για την ταινία: Ένα για την Αθήνα, στο οποίο η πρωταγωνίστρια δολοφονείται, και ένα για την επαρχία, στο οποίο βρίσκει την ευτυχία της. Τελικά, επικράτησε το πρώτο φινάλε.

Πόθοι στον καταραμένο βάλτο (1966) – Γρηγόρης Γρηγορίου

Μετά τη συμμετοχή της στο «ΑΜΟΚ», η Ζέτα Αποστόλου χλευάστηκε από τον Τύπο. Αυτό, γιατί έπαιξε ημίγυμνη σε διάφορες σκηνές της ταινίας. Ήταν η πρώτη που έκανε γυμνό στη Φίνος Φιλμ, ενώ το στριπτίζ της στην ταινία «Οι Εχθροί», έγραψε ιστορία στον ελληνικό κινηματογράφο. Στην ταινία «Πόθοι στον καταραμένο βάλτο», η Αποστόλου αναλαμβάνει το ρόλο μιας Ελληνίδας, Μπόνι Πάρκερ. Σύμφωνα με την περιγραφή της ταινίας: «Ένα ζευγάρι ληστών (Νίκος Παπαναστασίου και Ζέτα Αποστόλου) δραπετεύει στην επαρχία. Η κοπέλα εκμεταλλεύεται την κούραση του άντρα, του παίρνει τα κλοπιμαία και στη συνέχεια δραπετεύει στον κοντινό βάλτο. Θα κρύψει τα διαμάντια στην ελώδη περιοχή, όπου και θα την ανακαλύψουν δύο αδέλφια (Ανέστης Βλάχος και Κώστας Μαλκότσης). Η παρουσία της κοπέλας θα αναστατώσει τη ζωή τους. Ο ένας αδελφός θα τη βοηθήσει να πάρει τα κλοπιμαία, ο συνένοχός της όμως θα τους ανακαλύψει και θα τους σκοτώσει. Στη συνέχεια, θα πέσει νεκρός από το χέρι του άλλου αδελφού».

Η άλλη γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο: Ευριδίκη ΒΑ 2037 (1975) – Νίκος Νικολαΐδης

Οι γυναίκες στις ταινίες του Νίκου Νικολαΐδη, έχουν πάντα ξεχωριστό ρόλο. Γυναίκες φαινομενικά εύθραυστες, τσακισμένες και παραδομένες στους προσωπικούς τους δαίμονες. Ωστόσο, πάντα γοητευτικές και πολύ πιο δυνατές από ό,τι δείχνουν. Σε αυτή την ταινία, ο μύθος του Ορφέα και της Ευριδίκης, ανατρέπεται με μια καθηλωτική Νίκη Τριανταφυλλίδη. Σύμφωνα με την περιγραφή της ταινίας: Η Ευριδίκη ζει φυλακισμένη σ’ ένα σπίτι – Άδη – σε μια χώρα με δικτατορικό καθεστώς. Περιμένει να την μεταφέρουν «κάπου αλλού» γιατί η φυλάκισή της σ’ αυτό το χώρο τελείωσε. Ο κρατικός εγκέφαλος όμως που προγραμματίζει τις μετακινήσεις, την κοροϊδεύει επί μέρες τώρα ή και χρόνια. Ένας αγαπημένος, χαμένος από χρόνια – Ορφέας – επικοινωνεί μαζί της και ζητάει να την ξαναδεί. Η Ευριδίκη τον δέχεται με την ελπίδα πως κάτι θ’ αλλάξει, αλλά και με φόβο για οτιδήποτε καινούργιο θα φανεί. Ο Ορφέας έρχεται, σαν ένας νέος θάνατος όμως, κι όχι σαν ελευθερωτής. Η Ευριδίκη θα τον σκοτώσει και θα μείνει για πάντα στην κόλασή της».

Θα σε δω στην κόλαση αγάπη μου (1999) – Νίκος Νικολαΐδης

Βίκυ Χάρρις, Βαλέρια Χριστοδουλίδου και Πασχάλης Τσαρούχας, πρωταγωνιστούν σε αυτό το βαμπίρ ρομάντζο του Νικολαΐδη. Ένα ερωτικό τρίγωνο, του οποίου οι πλευρές συνεχώς αλλάζουν. Η γυναικεία σεξουαλικότητα γίνεται όπλο απόλαυσης, αλλά και καταστροφής. Η διττή εικόνας του γλυκού αλλά δηλητηριώδους θηλυκού, κατακλύζει οθόνη. Στη σύνοψη της ταινίας διαβάζουμε: «Αυτό που για τους άλλους είναι κόλαση, για μας είναι το σπίτι μας. Αυτή είναι η ιστορία της Βέρας, της Έλσας και ενός άντρα που αγαπήθηκαν πολύ. Έτσι ξεκίνησαν να μεγαλώσουν μαζί, αλλά δεν πήγαν και πολύ μακριά. Αφήνοντας πίσω τους έναν κόσμο ερειπωμένο και γεμάτο παγίδες, οι ήρωες ξεκινάνε μια νυχτερινή πορεία παραίσθησης, απελπισμένης τρυφερότητας και βίας, όπου ο καθένας με τον δικό του ύπουλο και ανατριχιαστικό τρόπο, προσπαθεί να εξοντώσει τον άλλο, για να κερδίσει μόνος του την Κόλαση».

Η «απενοχοποιημένη» γυναίκα στον ελληνικό κινηματογράφο: Attenberg (2009) – Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη

Η Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη παραδίδει στο κοινό το Attenberg και κάνει τον κόσμο του κινηματογράφου να παραμιλά. Η Μαρίνα μεγαλώνει με τον αρχιτέκτονα πατέρα της σε μια μικρή παραθαλάσσια πόλη. Το ανθρώπινο είδος την απωθεί. Το παρατηρεί εξ αποστάσεως, μέσα από τους στίχους του Alan Vega των Suicide, τα ντοκιμαντέρ πάνω στη ζωή των θηλαστικών του Sir David Attenborough και τα μαθήματα σεξουαλικής αγωγής που της παραδίδει η μοναδική της φίλη, Μπέλλα. Η ιστορία της Μαρίνας, της μοναχοκόρης που φροντίζει τον άρρωστο πατέρα της στα τελευταία στάδια καρκίνου, δίνεται ωμά, όχι όμως μελό.  Η Μαρίνα πρέπει να βρει τη θέση της ως φίλη, την σεξουαλικότητά της ως γυναίκα και τη δύναμή της ως κόρη ενός ετοιμοθάνατου πατέρα, με την μητέρα απούσα. Η ταινία απομακρύνεται με μοντέρνα ματιά από το κλασικό Οιδιπόδειο σενάριο, αναδεικνύοντας τη δύναμη και το μεγαλείο της κινηματογραφικής γλώσσας.

Miss Violence (2013) – Αλέξανδρος Αβρανάς

Tην ημέρα των γενεθλίων της, η 11χρονη Αγγελική, πηδάει από το μπαλκόνι. Η αστυνομία και η κοινωνική πρόνοια προσπαθούν να εξιχνιάσουν την αυτοκτονία, η αιτία της οποίας κρύβεται πίσω από επικίνδυνα, οικογενειακά μυστικά. O Αλέξανδρος Αβρανάς απέσπασε το Αργυρό Λιοντάρι σκηνοθεσίας στο Φεστιβάλ Βενετίας, με μια ταινία γροθιά στο στομάχι που που πιάνει από το χέρι τους θεατές και τους συνοδεύει στην καρδιά του σκοταδιού της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας για τις γυναίκες.