Ο ρόλος της γυναίκας στην Ελληνική Επανάσταση του 1821
- 25 ΜΑΡ 2023
Μπορεί να φαίνεται παράξενο αλλά έχουν συμπληρωθεί ήδη 2 αιώνες και κάτι από την εποχή που η Επανάσταση του 1821 θα διαμόρφωνε εκ νέου τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης και θα κατέληγε στην ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Η σημερινή επέτειος της 25ης Μαρτίου, μας δίνει ξανά την ευκαιρία, να επισκεφθούμε ξανά την ιστορική περίοδο που σηματοδοτεί την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και να μάθουμε ακόμα περισσότερα πράγματα για το πώς ξεκίνησε το κράτος τη συνέχεια του οποίου ζούμε σήμερα.
Ποτέ το χθες και το σήμερα δεν έμοιαζαν πιο κοντά αλλά και πιο μακριά απ’ ό,τι τώρα. Κι αυτό γιατί δεν ξέρουμε πολλά γι’ αυτό. Οι γνώσεις μας, συμπυκνωμένες σε κάποια βιβλία σχολικής ιστορίας, παραμένουν κάπου βαθιά κρυμμένες και σίγουρα ελλειπείς στο μυαλό μας. Κι αν κάποια πράγματα ξέρουμε για την Επανάσταση του 1821, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό που διαμόρφωσε φιλοσοφικά τις συνθήκες, τη Φιλική Εταιρεία που την προετοίμασε, μερικά πολεμικά γεγονότα και τα ονόματα των κυριότερων οπλαρχηγών, αυτό που σίγουρα ξέρουμε λιγότερο για όλη εκείνη την περίοδο ήταν τον ρόλο των γυναικών σε αυτήν. Οι γυναίκες του 1821 παρέμειναν εν πολλοίς αθέατες στα μάτια μας πλην λιγοστών εξαιρέσεων. Δεν είναι παράλογο αν το καλοσκεφτείς, οι άνθρωποι και οι ρόλοι τους στα σημαντικά ιστορικά γεγονότα καθορίζονται από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζουν. Και η κοινωνία του 1821 δεν είχε τις γυναίκες στο προσκήνιο, αλλά τους άνδρες.
Η Διδάσκουσα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Πατρών, Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα, ήταν η Ιστορικός στην οποία απευθυνθήκαμε για να μας μιλήσει για τον ρόλο των γυναικών στην Επανάσταση του 1821. Η εμπλοκή τους στην Ελληνική Επανάσταση, μπορεί στα δικά μας αυτιά να ήταν «αθόρυβη» αλλά για την εποχή στην οποία έζησαν ήταν ουσιαστική. Κάποιες έμειναν ονομαστικά στην Ιστορία και τα ονόματά τους τα ξέρουμε μέχρι σήμερα. Άλλες έμειναν στην Ιστορία με το όνομα του τόπου τους να τις προσδιορίζει όπως οι «Σουλιώτισσες». Άλλες πέρασαν απλά στην ανυπαρξία μετά τον θάνατό τους, έχοντας όμως συμβάλλει κι εκείνες στη δημιουργία του κράτους στο οποίο ζούμε σήμερα, με τον δικό τους τρόπο.
H Διδάσκουσα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Πατρών, Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα.
Ο πολύπλευρος ρόλος των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση
«Η συμβολή των γυναικών στην Επανάσταση δεν ξεκινάει με την κήρυξή της. Είχε προηγηθεί μεγάλη και ενεργός συμμετοχή τους που άρχισε με τις προετοιμασίες του Αγώνα και διατηρήθηκε μέχρι την απελευθέρωση της χώρας. Οι περισσότεροι γνωρίζουν βέβαια τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους, τις θρυλικές μορφές των γυναικών στο Σούλι, το Μεσολόγγι και τη Χίο, ωστόσο οι γυναίκες είχαν συμμετοχή και στη Φιλική Εταιρεία, όπως η Ελισάβετ Υψηλάντη και η Μαριγώ Ζαραφοπούλα», εξηγεί η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα, εισάγοντάς μας στον ρόλο που είχαν οι γυναίκες στην Επανάσταση του 1821.
Η δράση τους αναφέρεται τόσο στα δημοτικά τραγούδια της εποχής όσο και στις αναφορές των ξένων περιηγητών, πηγές σημαντικές για την ιστορική μελέτη εκείνης της περιόδου. «Πολλά δημοτικά τραγούδια αναφέρονται στην πολεμική δραστηριότητα που ανέπτυξαν, στη φιλοπατρία και στον ηρωισμό με τον οποίο διακρίθηκαν, ενώ δεν είναι λίγοι οι ξένοι περιηγητές που φτάνουν στην τουρκοκρατούμενη χώρα και αναφέρονται στη θέση της γυναίκας. Μάλιστα η Εφημερίς των Κυριών έχει συγκεντρώσει πολλά από αυτά τα στοιχεία στα οποία αποδεικνύεται η μαχητικότητα και η ενθουσιώδης συμβολή των γυναικών στα επαναστατικά γεγονότα», εξηγεί η ιστορικός.
Για να μην σε αφήσω με απορίες, η Εφημερίς των Κυριών, στην οποία αναφέρθηκε η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα, ήταν η πρώτη εφημερίδα στην Ελλάδα που δημιουργήθηκε από γυναικεία συντακτική ομάδα και απευθυνόταν μόνο σε γυναίκες. Το πρώτο της φύλλο κυκλοφόρησε στις 9 Μαρτίου του 1887 και το τελευταίο της το 1917. Ήταν μία πρώτη προσπάθεια χειραφέτησης των γυναικών στην Ελλάδα.
«Η σφαγή της Χίου», πίνακας του Eugene Delacroix. / ALAMY/VISUALHELLAS.GR
Επιστρέφοντας στο θέμα μας, η Ιστορικός επισημαίνει ότι δεν πρέπει να παραβλέπεται σε καμία περίπτωση όταν μιλά κανείς για τον ρόλο των γυναικών στην Επανάσταση του 1821, η συμβολή των «ανώνυμων» γυναικών σε αυτή με τρόπους «αόρατους» αλλά τόσο σημαντικούς για την έκβαση της Επανάστασης. «Εκείνο το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό και δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να παραβλέπεται πίσω από τις δεκάδες περιπτώσεις ανώνυμων γυναικών είναι το γεγονός ότι αυτές συνέδραμαν καθοριστικά στον αγώνα με τη μεταφορά πολεμοφοδίων και ειδών σίτισης στους μαχόμενους, τη φροντίδα των τραυματισμένων, το ενεργό ενδιαφέρον για τις οικογένειες των θανόντων, την ηθική και συναισθηματική συμπαράσταση των πολεμιστών», σημείωνει χαρακτηριστικά.
Οι περιορισμένες ιστορικές πηγές και το ανδρικό πρότυπο που επικρατεί
Την Ιστορία οι περισσότεροι από εμάς τη διδασκόμαστε μέσα από το σχολείο, σε δεκάδες διδακτικές ώρες, από τις οποίες τελικά το μόνο που συγκρατούμε για την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης είναι τα ονόματα Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και Μαντώ Μαυρογένους, σε ό,τι αφορά τον ρόλο των γυναικών σε αυτή. Αναρωτιέμαι αν αυτό το κενό στις γνώσεις μας οφείλεται σε παραλείψεις στη σχολική Ιστορία σε σχέση με την προσφορά των γυναικών της εποχής εκείνης. Η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα σημειώνει ότι ναι μεν το ανδρικό πρότυπο κυριαρχεί, αλλά είναι η φύση του αντικειμένου που μελετάμε στην Ελληνική Επανάσταση, όπως και σε κάθε πολεμικό γεγονός τέτοια.
«Όλοι μας έχουμε διδαχτεί στο σχολείο για τις μεγάλες μορφές του Αγώνα της Επανάστασης και όλοι μας έχουμε δει στις θεατρικές σχολικές εκδηλώσεις της 25ης Μαρτίου γυναικείες μορφές σε πρωταγωνιστικούς ρόλους. Φυσικά οι αναφορές παραμένουν μόνο στις πολύ γνωστές περιπτώσεις των γυναικών που όλοι μας γνωρίζουμε, χωρίς να προχωρούν περισσότερο στη δράση και τη συνεισφορά άλλων γυναικών. Σαφώς το ανδρικό πρότυπο κυριαρχεί, δεν υπάρχει καμία απολύτως αμφιβολία και δεν τίθεται απολύτως καμία σύγκριση στο πλήθος των αναφορών που γίνονται.
Αλλά είναι η ίδια η φύση του ζητήματος αυτή που καλεί στο προσκήνιο της ιστορικής αφήγησής της τις ανδρικές μορφές. Πρόκειται για πόλεμο και αδιαμφισβήτητα τα πολεμικά γεγονότα, οι μάχες ως εκ της φύσης τους θέτουν μοιραία στο επίκεντρό τους το ανδρικό στοιχείο και δευτερευόντως το γυναικείο», αναφέρει η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα.
«Δεν έχουμε τα απομνημονεύματα αυτών των γυναικών. Ο Μακρυγιάννης, ο Καραϊσκάκης, Κολοκοτρώνης, έγραψαν οι ίδιοι για τον εαυτό τους. Έχουμε έμμεσες αναφορές για τις γυναίκες, όπως είπαμε για παράδειγμα από τους ξένους περιηγητές. Αυτό είναι ένα γενικότερο θέμα της εποχής. Πόσες από εκείνες ήξεραν να γράφουν; Ο Κολοκοτρώνης τα απομνημονεύματά του για παράδειγμα τα υπαγορεύει στον Τερτσέτη», σημειώνει η Ιστορικός σε σχέση με τις πηγές που υπάρχουν για να αντλήσουμε γνώση και πληροφορίες για τη δράση των γυναικών στην Επανάσταση του 1821. Όπως άλλωστε σημείωσε και νωρίτερα, είναι η «φύση του αντικειμένου» που επιβάλει αυτή την προσέγγιση.
«Ευθύς εξαρχής δεν είναι ίδιες οι πηγές, δεν καλύπτουν τις γυναίκες όπως τους άνδρες, κι αυτό γιατί κυρίως μένουν στα ηρωϊκά κατορθώματα. Τους νοιάζει πόσοι πολέμησαν εδώ, πόσους βρήκαν στην Τριπολιτσά. Ενδιαφέρει η οργάνωση της μάχης. Πάντα στα πολεμικά γεγονότα, ενώ υπάρχει και η συμμετοχή των γυναικών, μοιραία είναι η φύση του αντικειμένου τέτοια που σε καλεί σε θέματα στρατιωτικά, οργανωτικά, διοικητικά, στα οποία οι γυναίκες έχουν μια πιο “αόρατη” συμμετοχή», διευκρινίζει η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα.
Οι γυναίκες «με ονοματεπώνυμο» στην Επανάσταση του 1821
Προσωπογραφία της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας, ελαιογραφία σε μουσαμά. / Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα
Οι περιορισμένες ιστορικές πηγές που αφορούν τις γυναίκες ωστόσο, δεν στάθηκαν εμπόδιο για να μάθουμε τα ηρωικά κατορθώματα αρκετών γυναικών. Ανέφερα ήδη τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους αλλά υπήρξαν κι άλλες γυναίκες που ξεχώρισαν σε αυτή την περίοδο της Ιστορίας μας ανάμεσα στους δεκάδες οπλαρχηγούς και διπλωμάτες άνδρες που πρωταγωνίστησαν. Η Κωνσταντίνα Καρακώστα, μας τις παραθέτει.
«Η μητέρα των Αλέξανδρου και Δημήτριου Υψηλάντη, η Ελισάβετ Υψηλάντη είχε προσφέρει χρήματα για τις ανάγκες του πολέμου και στο σπίτι της φιλοξενούσε πολλούς Φιλικούς που οργάνωναν την κήρυξη της Επανάστασης. Η τραγουδισμένη από τη λαϊκή μούσα Μόσχω Τζαβέλα, σύζυγος του Λάμπρου Τζαβέλα η οποία τον Ιούλιο του 1792 όταν ο Αλή πασάς επιχείρησε να καταλάβει το Σούλι και αναμετρήθηκε πολεμικά με τους άνδρες, αυτή ανέλαβε επικεφαλής ομάδας γυναικών, επιτέθηκε στα τουρκαλβανικά στρατεύματα και τα ανάγκασε να υποχωρήσουν. Η Ασημίνα Γκούρα, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, διακρίθηκε για το σθένος της στη μάχη που έγινε κατά την πολιορκία της Ακρόπολης.
Η Δόμνα Βισβίζη συμμετέχει με τον άνδρα της σε ναυτικές επιχειρήσεις στο Άγιο Όρος, στη Λέσβο και στη Σάμο και μετά τον θάνατό του ανέλαβε μόνη της ως καπετάνισσα και συνέχισε τη δράση της στην περιοχή της Εύβοιας. Για τη Δόμνα Βισβίζη ο Οδυσσέας Ανδρούτσος έχει σημειώσει πως έσωσε τους άνδρες του και τον ίδιο “δια της προμηθείας τροφίμων και πολεμοφοδίων, άνευ της οποίας ο στρατός του θα διελύετο”. Η Μαριγώ Ζαραφοπούλα μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, πέτυχε την δραπέτευση των γιων του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη όταν βρίσκονταν ως αιχμάλωτοι στην Κωνσταντινούπολη, διέθεσε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό για τις ανάγκες της επανάστασης και λειτούργησε ως κατάσκοπος στην Τριπολιτσά και στο Ναύπλιο μετά από επιθυμία του Κολοκοτρώνη και του Υψηλάντη», σημειώνει.
Η παρακαταθήκη που άφησαν οι γυναίκες με τη δράση τους στην Επανάσταση του 1821
"Η ΗΡΩΫΣ ΤΗΣ ΜΥΚΩΝΟΥ ΜΑΝΤΩ Η ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ", Προσωπογραφία της Μαντώς Μαυρογένους, ελαιογραφία σε ξύλο του Φ. Ζωναρά, Κωνσταντινούπολη, 1901. / Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα
Οι γυναίκες στην Επανάσταση του 1821, όπως και σε κάθε σημαντική περίοδο της ιστορίας ήταν παρούσες. Κάποιες από αυτές τιμήθηκαν με στρατιωτικούς τίτλους, όπως η Μαντώ Μαυρογένους, στην οποία ο Ιωάννης Καποδίστριας απέδωσε τον βαθμό του Αντιστράτηγου επί τιμή και η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, που λέγεται ότι μετά τον θάνατό της έλαβε τον τίτλο της «Ναυάρχου», από τους Ρώσους.
Οι ίδιες ωστόσο «ποτέ δεν αξίωσαν τίτλους ή τιμές», όπως σημειώνει η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα. «Οι γυναίκες που πολέμησαν ηρωικά για την ελευθερία τους και την ελευθερία του τόπου τους στην πρώτη γραμμή της μάχης, οι γυναίκες που θυσιάστηκαν ηρωικά και αναδείχτηκαν σε σύμβολα αδούλωτου φρονήματος, οι γυναίκες που δεν σταμάτησαν ποτέ να συνδράμουν ψυχικά και ηθικά τους άνδρες και τους γιους τους, που περιέθαλψαν τις πληγές των τραυματισμένων μαχητών ουδέποτε αξίωσαν τίτλους ή τιμές. Και αυτό είναι η ουσιωδέστερη προσφορά τους στις κατοπινές γενιές», εξηγεί η Ιστορικός.
«Απέδειξαν πέρα και έξω από κάθε αμφιβολία ότι είναι έτοιμες να εμπνευστούν από τις μεγάλες ιδέες και τα ιδανικά, μπορούν να μάχονται, να αγωνίζονται, να πολεμούν στο πλευρό των ανδρών χωρίς ωστόσο ποτέ να χάνουν από τη γυναικεία φύση της στοργής και της προσφοράς. Κάτι βέβαια που επαναλήφθηκε και στο Έπος του ’40 όπου και πάλι οι γυναίκες επιτέλεσαν τον ίδιο απαιτητικό ρόλο. Πολλά εικαστικά έργα, δημοτικά τραγούδια, μαρτυρίες περιηγητών της εποχής αναδεικνύουν το σημαντικότατο ρόλο τους σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα εμπνέοντας κατοπινές γενιές για τη δύναμη και τη θέληση της γυναικείας φύσης», συμπληρώνει.
Η θέση της γυναίκας παρέμεινε ίδια και μετά την Επανάσταση του 1821
Ο ενεργός τους ρόλος στην Επανάσταση, δεν κατάφερε να φέρει κοινωνικές αλλαγές σε σχέση με τη θέση της γυναίκας στο νέο ελληνικό κράτος. Οι πρώτες αλλαγές στο θέμα της θέσης της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία ήρθαν πολλά χρόνια αργότερα παρόλο που ο φεμινισμός είχε ήδη αρχίσει να γίνεται οργανωμένο κίνημα στην Αμερική σε μία πολύ κοντινή χρονικά περίοδο, το 1848. Αναρωτιέμαι γιατί δεν μπόρεσε να λειτουργήσει ως καταλύτης για τις αλλαγές η παρουσία των γυναικών στον Αγώνα και η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα, μου λύνει την απορία.
«Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δεν άλλαξε τις κοινωνικές δομές που ίσχυαν την περίοδο των οθωμανικών χρόνων. Η αλλαγή που συνέβη μετά την Επανάσταση είχε καθαρά εθνικό και πολιτικό πρόσημο. Δημιούργησε μια νέα πολύ μικρή χώρα που προσπαθούσε να βρει το κυβερνητικό και διοικητικό της μοντέλο, τη δική της θέση στη διεθνή πολιτική σκηνή και φυσικά να απελευθερώσει τους υπόλοιπους Έλληνες, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους βρίσκονταν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία», σημειώνει εξηγώντας μου τα δεδομένα της εποχής.
«Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν υπήρχε χώρος για ευρείες κοινωνικές αλλαγές. Οι κοινωνικές δομές εξακολουθούσαν να αρθρώνονται σε μια ανδροκρατούμενη βάση, όπου η αρρενογονία αποτελούσε το κυρίαρχο μέλημα και οι οικογένειες ήταν πατριαρχικά προσανατολισμένες», καταλήγει.
