Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου: Τι σημαίνει να είσαι γυναίκα που σκηνοθετεί στην Ελλάδα το 2024;

Η Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου ήταν απλά μια καλή αφορμή για να ανοίξουμε μια συζήτηση με 5 ταλαντούχες σκηνοθέτριες που κάθε χρόνο αναμετριούνται με τις αντοχές τους, τους φόβους του και τα όνειρά τους και ζητούν την προσοχή μας. Η Κατερίνα Μαυρογεώργη, η Σοφία Μαραθάκη, η Αικατερίνη Παπαγεωργίου, η Ελένη Σκότη και η Έλενα Μαυρίδου μάς λένε τι σημαίνει να είσαι γυναίκα και σκηνοθέτρια στην Ελλάδα. 

Η Κατερίνα Μαυρογεώργη είναι ηθοποιός (υποψήφια για το βραβείο Μελίνα Μερκούρη, τιμήθηκε πρόσφατα με το βραβείο Ελευθερία Σαπουντζή), σκηνοθέτρια και συγγραφέας. Είναι μέλος των των WOM.A. – Women In Arts

«Μια νέα γυναίκα σκηνοθέτρια στην Ελλάδα μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Όπως ακριβώς κι ένας άντρας σκηνοθέτης, όπως ακριβώς και ένας άνθρωπος που έχει την ελευθερία να αυτοπροσδιοριστεί όπως θέλει σε σχέση με το φύλο. Σίγουρα μια γυναίκα σκηνοθέτρια δεν οφείλει να κάνει κάτι συγκεκριμένο, δεν οφείλει να σκηνοθετεί με βάση το φύλο της και μόνο, δεν χρωστάει κάτι. Θέλει να κάνει φεμινιστικό θεατρο; Να κάνει. Εμπορικό; Να κάνει. Πολιτικό; Τι ωραία, να κάνει. Δεν θέλει να κάνει ακριβώς θέατρο, θέλει να πειραματιστεί με τις φόρμες; Να το κάνει. Θέλει να φέρει εις πέρας μια ανάθεση; Να την φέρει. Θέλει να ερευνήσει μια δραματουργία, να εξερευνήσει περιεχόμενα και νέα ή πιο παλιά κείμενα; Βεβαίως και να το κάνει. Δεν οφείλει να  σταθεί κάτω από μια ταμπέλα επειδή είναι γυναίκα και σκηνοθετεί. Αυτό για μένα είναι η πραγματική ελευθερία. 

Κουβαλάω την αίσθηση της ομαδικότητας γιατί για μένα έτσι αποκτούν νόημα οι πρόβες, η έρευνα, η επικοινωνία με τους συντελεστές, η παράσταση μετά, όλα. Όλα είναι ένα συλλογικό αποτέλεσμα και αυτήν την συχνότητα προσπαθώ να πιάνω και να διατηρώ στη διάρκεια μιας δουλειάς. Δεν έχω νιώσει -ευτυχώς- κάτι αρνητικό σε σχέση με το φύλο μου στις δουλειές που έχω υπάρξει σκηνοθέτρια. Κι εύχομαι να μην συμβεί. Αν και τώρα κιόλας που οι σεξισμοί, οι διακρίσεις και οι κακοποιήσεις λόγω φύλου/ταυτότητας έχουν φανερωθεί και σημειωθεί στον χάρτη, δεν φοβάμαι κιόλας αν συμβεί. Νιώθω ότι έχω πια εργαλεία να το αντιμετωπίσω. Υπάρχει συσπείρωση, έχω ανθρώπους γύρω μου που θα καταλάβουν και θα στηρίξουν όπως αντίστοιχα θα στηρίξω κι εγώ αυτές κι αυτούς αν χρειαστεί. Αλληλεγγύη δηλαδή». 

«Για μένα δεν έχει καμία διαφορά το άντρας-γυναίκα και προσπαθώ να υπάρχω σε μια πρόβα απλά, όπως είμαι στα αλήθεια».

 «Δεν κρατιέμαι πχ. να μην είμαι διεκδικητική  ή επίμονη επειδή είμαι γυναίκα.  Αλλά, ούτε θα προσπαθήσω να είμαι πιο αρσενική για να επιβληθώ. Πιστεύω στην απαλότητα, στην ευαισθησία. Είναι εξαιρετικά σταθερές κι αποτελεσματικές ποιότητες.

Εδώ και  πάρα πολλά χρόνια αυτή η πόλη παράγει κάθε χρόνο μια πληθωρική θεατρική σεζον κι αυτό κάτι σημαίνει. Τι σημαίνει δεν ξέρω να σας πω, δεν το έχω αναλύσει διεξοδικά. Επειδή κι εγώ εργάζομαι στον τομέα και με χαροποιεί να βλέπω ωραίες παραστάσεις, ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις, απροσδόκητα γεμάτα θέατρα σε δουλειές πιο ερευνητικές, πιο χειροποίητες, τον κόσμο να είναι έξω από ένα θέατρο στο πεζοδρομιο να συζητάει με πάθος για αυτό που είδε. Τώρα, αν όλοι αυτοί που δουλεύουν μέσα σε αυτήν την κυψέλη είναι επαρκώς πληρωμένοι και βιοπορίζονται από αυτο, αυτό μπορώ να το πω, όχι. Νομίζω λίγος κόσμος ζει αποκλειστικά από το θέατρο στην ελλάδα σήμερα, είναι κυρίως οργανισμοί και άνθρωποι που έχουν άμεση σχέση και με την παραγωγή, την ιδιωτική πρωτοβουλία, την κατοχή θεατρικών χώρων κλπ». 

Info: Η Jane της Κατερίνας Μαυρογεώργη συνεχίζεται στο Θέατρο Θησείον (Τουρναβίτου 7), όπου παρουσιάζεται κάθε Κυριακή, Δευτέρα και Τρίτη στις 21:00. 

Η Σοφία Μαραθάκη είναι ηθοποιός και σκηνοθέτρια. Είναι επίσης η ιδρύτρια της Ομάδας Θέατρου ΑΤΟΝΑλ

«Μια σκηνοθέτρια στην Ελλάδα κάνει το θέατρο που μπορεί. Όπως και κάθε σκηνοθέτης. Σίγουρα, επειδή στη χώρα μας σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους η πατριαρχία έχει βαθιές ρίζες, και οι σκηνοθέτριες αντιμετωπιζόμαστει με διαφορετικό τρόπο από ό,τι οι άνδρες συνάδελφοί μας. Έχω όμως την άποψη ότι αυτό το φαινόμενο, και ιδιαιτέρως στον «προοδευτικό» χώρο του θεάτρου παίρνει πολλές μορφές. Θέλω να πω, οι γυναίκες δεχόμαστε σεξισμό και από άντρες και από γυναίκες. 

Θα συνεχίσω λέγοντας ότι οποιαδήποτε «θηλυκή» ποιότητα στη συμπεριφορά αντιμετωπίζεται με σεξισμό. Και δεν εννοώ ούτε την έμφυλη ταυτότητα ούτε το σεξουαλικό προσανατολισμό, εννοώ πολύ απλά τη συμπεριφορά στην καθημερινότητα, στη δουλειά. Πολλές φορές καλούμαστε να συμπεριφερθούμε ως «αντράκια» για να πείσουμε για τη γνώμη μας, για να ακουστούμε, πόσο μάλλον για κερδίσουμε το σεβασμό έμπρακτα πάνω στη δουλειά. Συνεπώς, το ζητημα είναι πολυπρισματικό και είναι θέμα νοοτροπίας. Σε καμία περίπτωση δεν πιστεύω ότι πρέπει να μου δίνονται παραπάνω ευκαιρίες επειδή είμαι γυναίκα, ούτε περισσότερα χρήματα επειδή είμαι γυναίκα, ούτε περισσότερες αναθέσεις επειδή είμαι γυναίκα. Διεκδικώ και διεκδικούμε όλες μας ίσες ευκαιρίες. Αυτό είναι όλο. Δεν ξέρω αν αυτό είναι φεμινιστικό και για μένα δεν υπάρχουν διαχωρισμοί στην Τέχνη.

Η ποσόστωση θεσμικά είναι μια λύση, είναι βήμα σε μια περίοδο μετάβασης, αλλά δεν είναι αυτή καθαυτή ο στόχος. Όσο για τη μητρότητα, μου έχει τύχει να αντιμετωπίζεται ως ένα απλό γεγονός αλλά και ως «ελάττωμα». Για να το θέσω διαφορετικά, η μητρότητα και η γονεϊκότητα στη σύγχρονη απαιτητική της εκδοχή δεν υποστηρίζεται από την πολιτεία  και οι γονείς καλούμαστε να επινοήσουμε τρόπους και χρόνο. Η δουλειά πάνω στη σκηνοθεσία απαιτεί χρόνο για πρόβα αλλά και πολύ προσωπικό χρόνο για να δουλέψεις προσωπικά, ατομικά, τις ιδέες σου, τις προτάσεις σου, να παρακολουθήσεις δουλειές άλλων καλλιτεχνών…Αυτός ο χρόνος σα να εξαφανίζεται για τους γονείς…

«Όμως κανέναν δεν απασχολεί αν ένας άνδρας έχει παιδιά και ούτε διανοούνται ότι η οικογένεια είναι εμπόδιο για την καριέρα του. Μόνο για τις γυναίκες είναι».

Δεν μπορώ να ξέρω πόσες ακριβώς παραστάσεις χρειαζόμαστε. Δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο νούμερο. Σα θεατής εγώ χρειάζομαι λιγότερες να παίζονται περισσότερο καιρό. Η σημερινή πληθώρα, υπερπροσφορά παραστάσεων δεν με βοηθάει. Αλλά θεωρώ ότι είναι σύμπτωμα του ακραίου νεοφιλελευθερισμού που επιχειρεί να μας μετατρέψει όλους σε προϊόντα».

Η Αικατερίνη Παπαγεωργίου είναι σκηνοθέτρια, καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Μπέλλος, ιδρύτρια της ομάδας The Young Quill

«Θεωρώ ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο μια νέα γυναίκα σκηνοθέτρια στην Ελλάδα -ακόμα κι αν αυτό δεν υπάγεται στις άμεσες προτεραιότητες της- να μην ενδιαφέρεται για ζητήματα έμφυλων διακρίσεων. Είναι κάτι με το οποίο όλες οι θηλυκότητες αναμετριόμαστε καθημερινά. Αδημονώ για την ημέρα που θα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το φύλο δεν παίζει κανένα ρόλο στον τρόπο που σε αξιολογούν ως επαγγελματία, αλλά νομίζω ότι απέχουμε πολύ από αυτό. Ακόμα και στους προοδευτικούς χώρους, όπως το θέατρο, υπάρχουν έντονα εσωτερικευμένες σεξιστικές και πατριαρχικές αντιλήψεις. Δυστυχώς, με αυτές τις ιδέες γαλουχείται η ανθρωπότητα επί σειρά ετών. Έτσι κι αλλιώς, η μεροληψία υπέρ των αντρών εντοπίζεται παντού, από την ιατρική έρευνα μέχρι την ιστορία της εξέλιξης των ειδών. Είναι ενσωματωμένη στην ελληνική γλώσσα όπου το αντρικό είναι το καθολικό και το γυναικείο είναι το ειδικό. 

Εικάζω ότι οι συνθήκες στο θέατρο είναι καλύτερες από άλλα εργασιακά περιβάλλοντα. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι στο θέατρο δεν είναι κυρίως εξοικειωμένοι με το πρότυπο ενός ισχυρού άντρα σε θέση ευθύνης. Αυτό δημιουργεί συνθήκες αμφισβήτησης για τις γυναίκες που πρέπει συνεχώς να αποδεικνύουν την αξία τους. Επιπλέον, δεν νομίζω ότι τα περιστατικά που οι γυναίκες γίνονται θύματα λεκτικής ή σωματικής βίας στο θέατρο είναι λιγότερα συγκριτικά με άλλους χώρους εργασίας. Αλλά έτσι κι αλλιώς όλα τα παραπάνω υπάγονται σ’ ένα ήδη προνομιακό πλαίσιο, γιατί τι θα μπορούσε να κάνει το φεμινιστικό θέατρο για γυναίκες που δεν έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση ή για οικονομικές μετανάστριες;»

«Ο αριθμός των παραστάσεων που παρουσιάζονται στην Αθήνα ετησίως είναι όντως εξωπραγματικός».

«Απ’ την άλλη γνωρίζοντας ανθρώπους που παίρνουν το ρίσκο να κάνουν παραστάσεις με ιδίους πόρους και μεγάλη αυταπάρνηση δεν μπορείς να θες να τους αποτρέψεις. Όπως και να έχει οι ίδιοι παίρνουν το ρίσκο. Οι οικονομικές συνθήκες στο θέατρο μου φαίνεται ότι πουθενά δεν είναι ιδανικές, απλώς αλλού είναι καλύτερες και αλλού χειρότερες και όλο αυτό συνοδοιπορεί και με το γενικότερο πρόβλημα της ακρίβειας στη χώρα. Δεν νομίζω ότι οι παραστάσεις κλέβουν κοινό η μία από την άλλη. Αν συμφωνήσουμε στην ευεργετική επίδραση του θεάτρου για τον άνθρωπο και λάβουμε υπόψη μας και την τεράστια προσφορά που υπάρχει από παραστάσεις, ίσως θα έπρεπε να αρχίσουμε να εστιάζουμε την κουβέντα στο πώς θα επιδιώξουμε και θα επιτύχουμε τη διεύρυνση του θεατρόφιλου κοινού, πώς δηλαδή θα φέρουμε περισσότερο κόσμο στο θέατρο.

Προσπαθώ να αντιμετωπίζω την ηλικία μου ως προσόν, σκέφτομαι δηλαδή ότι έχω περισσότερη υπομονή, ενέργεια και αντοχή απ’ ό,τι θα έχω ακόμα και σε 10 χρόνια από σήμερα, στα 37 μου. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που προσπάθησα να αποφύγω να αποκαλύψω την ηλικία μου καθώς αντιλαμβανόμουν ότι αυτό θα αποτελούσε τροχοπέδη για την εκάστοτε διεκδίκηση που είχα, είτε οικονομική είτε και αμιγώς δημιουργική. Φυσικά, η ηλικία είναι ενδεικτική της εμπειρίας μας, αλλά δεν είναι ενδεικτική και της εργατικότητας, της συνέπειας, της σοβαρότητας και της δημιουργικότητάς μας. Νομίζω ότι σχετικά με αυτό το θέμα τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει υπάρξει μια συθέμελη μεταβολή, πολύ πιο ευνοϊκή, για όλους όσους εκτός από νέοι στο επάγγελμα είμαστε νεότεροι και στην ηλικία».

Info: «Η λέξη πρόοδος στο στόμα της μητέρας μου ηχούσε πολύ φάλτσα» του Ματέι Βίζνιεκ παίζεται Πέμπτη έως Σάββατο στις 21:00 και Κυριακή στις 18:00 στο θέατρο Μπέλλος. 

Η Ελένη Σκότη είναι σκηνοθέτρια, ιδρύτρια του Studio Νάμα και συνιδρύτρια της Ομάδας Νάμα

«Στην πανδημία μάς έλλειψε η ανθρώπινη επαφή. Από τη μία κλειστήκαμε πάρα πολύ σε ένα “αμπάρι” κυριολεκτικά και ψυχικά και φοβηθήκαμε, ακούγαμε όλη την ώρα για θανάτους. Απο την άλλη το παράδοξο είναι ότι πολλοί από εμάς με αυτή την κλεισούρα κι αυτό το κλειστό κομμάτι, μας έφερε σε επαφή και με τον εαυτό μας. Με μία πιο βαθιά αίσθηση του τι έχει σημασία για εμάς, γιατί ο θάνατος ήταν δίπλα μας.

Το σπουδαίο πράγμα που μπορεί να καταλάβει κανείς σε αυτή τη φάση είναι ότι η τέχνη παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στο να έρθουμε σε επαφή με τη ζωή. Είναι η ύπαρξη η ίδια, μας φέρνει αντιμέτωπους με τη στιγμή, με το τώρα. Το παράδοξο, λοιπόν, με όλο αυτό που ζήσαμε είναι ότι μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι θέλουμε να ζήσουμε, θέλουμε να χαρούμε ό,τι έχουμε. Τι μας έχει μείνει; Μας έχει μείνει το τώρα. Τι μπορούμε να κάνουμε; Να ζήσουμε με έναν καλλιτεχνικό τρόπο».

«Το θέατρο σε αυτή την περίπτωση έχει να κάνει άμεσα με τον άνθρωπο, έχει να κάνει άμεσα με τα νοήματα για την ύπαρξή μας και νομίζω είναι μία έκρηξη χαράς, γιορτής, ότι υπάρχουμε, ότι ζούμε».

«Το μεγαλύτερο δώρο του θεάτρου για μένα, από μικρή που ξεκίνησα είναι ότι νιώθω ότι έχω κάτι να προσφέρω είτε σκηνοθετώ είτε διδάσκω. Ήμουν τυχερή που ήξερα από μικρή ηλικία τι ήθελα να κάνω, κι είχα και γονείς και μία οικογένεια που το υποστήριξε όλο αυτό που είναι κάτι πολύ σημαντικό. Νιώθω ευγνώμων και τυχερή που το είχα αυτό.

Πέρα από αυτό, το Θέατρο Επί Κολωνό που είναι η “στέγη” μας, είναι ένας ιερός χώρος για μένα, ένας τόπος που πάντα μου δίνει μία ψυχική θαλπωρή. Στη ζωή μου έχει σταθεί πολύ πιστό, το θέατρο, δίπλα μου. Σε δύσκολες στιγμές στη ζωή μου, φτάνοντας εκεί ένιωθα ασφάλεια και θαλπωρή. Το “αμπάρι” μου θα πω ήταν εκεί απέναντι σε όλα που μπορεί να υπήρχαν γύρω. Μπαίνοντας εκεί, βρίσκω τον προσανατολισμό μου και νιώθω ότι βρίσκω την ησυχία για να δω τι θέλω να κάνω καλλιτεχνικά παρακάτω. Μεγάλο δώρο για μένα αυτό.

Θα ήμουν πολύ αχάριστη να έλεγα ότι δεν βρήκα μία θετική ανταπόκριση. Δυσκολίες υπήρχαν αλλά επειδή ξεκίνησα με έναν άνθρωπο, τον συνέταιρό μου, τον Γιώργο Χατζηνικολάου με τον οποίο ακόμα είμαστε μαζί, είχα έναν άνθρωπο που με πίστευε και τον πίστευα και είχαμε μία ομάδα και δεν υπήρχε η αντιμετώπιση “α, μια γυναίκα σκηνοθέτρια και τι και πώς”. Αντιμετωπίστηκε έτσι κι από το κοινό: ως ομάδα.

Πήγα σε φεμινιστικό κολέγιο στην Αμερική, στο οποίο αρχικά φοιτούσαν μόνο γυναίκες και μας ενίσχυσαν πολύ έντονα την αίσθηση ως γυναίκες να διεκδικήσουμε αυτά που θέλουμε και μας έδωσαν εφόδια γι’ αυτό. Η αλήθεια είναι μία γυναίκα -κι εγώ το έχω αισθανθεί χωρίς να νιώθω απαραίτητα ότι κάποιος μου το επιβάλει γιατί είναι η ίδια η κοινωνία που το επιβάλει με έναν τρόπο- πολλές φορές χρειάζεται να αποδείξει την αξία της x 2. Αυτό είναι κάτι που το έχω κι εγώ σαν γυναίκα. Από εκεί και πέρα όμως νιώθω τυχερή και νιώθω ευγνωμοσύνη γιατί το κοινό με αγκάλιασε πάντα θετικά. Δεν είχα θέματα σε αυτό το κομμάτι, ήμουν πάντα σε μία αγκαλιά έτσι το αισθανόμουν».

Info: Αυτό το διάστημα η Ελένη Σκότη σκηνοθετεί τις παραστάσεις Ο Πατέρας στο Σύγχρονο Θέατρο (κάθε Τετάρτη ως Κυριακή) και Ο Γάμος στην κεντρική σκηνή του θεάτρου Επί Κολωνώ (Κυριακή 31/3 και κάθε Δευτέρα και Τρίτη από 8/4 ως 23/4).

Η Έλενα Μαυρίδου είναι βραβευμένη ηθοποιός με την καρφίτσα της Μελίνας Μερκούρη, σκηνοθέτρια, συνιδιοκτήτρια και καλλιτεχνική συνδιευθύντρια του Θεάτρου Χώρος

«Με κινεί ένα αίσθημα ότι μπορώ να καταφέρω το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα για ομάδες ανθρώπων που βρίσκονται δίπλα μου στο θέατρο. Είναι δυσκολότερο να εργάζεσαι με γνώμονα το κοινό καλό των συνεργατών σου παρά την προσωπική και γρήγορη άνοδο σου.

Όταν όμως αυτό το πετυχαίνει κανείς, τότε μιλάμε για δύναμη και όχι για εξουσία. Τότε οι άνθρωποι μοιράζονται. Μια ολιστική ενασχόληση με το θέατρο είναι ένας τρόπος να βλέπεις την ίδια τη ζωή. Αγαπώντας το θέατρο ολικά το μαθαίνεις και σε βάθος».

«Την ανεξαρτησία την πετυχαίνει κανείς μέσα από την αδιάκοπη εργασία».

«Κάθε διάκριση λόγω φύλου στον εργασιακό χώρο, στόχο έχει να υπονομεύσει την αξία του ανθρώπου. Να στερήσει από τον άνθρωπο την απόλαυση των κόπων του και την άνοδό του σε “ηγετικές” θέσεις εργασίας. Η εξέλιξη στην επαγγελματική ιεραρχία για τις γυναίκες είναι δυσκολότερη.Υπάρχει συχνά υπονόμευση των γνώσεων και των δεξιοτήτων των γυναικών.

Αυτό αποτελεί μια μορφή αδικίας που μας στερεί το δικαίωμα να αναπτυχθούμε σαν κοινωνία προς το καλύτερο. Κοινωνικά κατασκευασμένες αντιλήψεις που έχουν να κάνουν με τα στερεότυπα. Κάθε άνθρωπος που βρίσκεται ενάντια σε τέτοιες αντιλήψεις είναι ένας κολυμβητής που κολυμπάει αντίθετα στο ρεύμα. Βρίσκομαι συχνά σε αυτό το ρεύμα και κολυμπάω πάντα προς την αντίθετη κατεύθυνση».

Info: Η Έλενα Μαυρίδου σκηνοθετεί την παράσταση Midnight Movie, στο Θέατρο Χώρος, κάθε Κυριακή στις 20:00.