Παιδικός σταθμός και άγχος αποχωρισμού: Οι συμβουλές της ειδικού για να προσαρμοστεί το παιδί χωρίς πολλά δράματα

Η μετάβαση από το σπίτι στον παιδικό σταθμό (βρεφικό/νηπιαγωγείο/σχολείο – πες το όπως θέλεις ανάλογα με την ηλικία του παιδιού σου) είναι μια νέα, αλλά και δύσκολη διαδικασία για το παιδί (ειδικά αν ηλικιακά βιώνει έτσι κι αλλιώς έντονα το άγχος αποχωρισμού). Στο σπίτι όλα φωνάζουν «ασφάλεια» για το ίδιο, από το περιβάλλον και τα αγαπημένα του παιχνίδια, μέχρι τους φροντιστές του. Αντιθέτως, το σχολείο είναι ένα νέο και πλούσιο περιβάλλον με νέους φροντιστές, ερεθίσματα, παιδιά, παιχνίδια που μοιράζονται από όλους, συμπεριλαμβανομένης και της προσοχής του δασκάλου. Οι ισορροπίες αλλάζουν και το παιδί καλείται να προσαρμοστεί σε έναν νέο κόσμο.

Όπως τονίζει η Μαρία Κωνσταντοπούλου, ψυχολόγος, σύμβουλος, ψυχοθεραπεύτρια, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας και τα νήπια είναι φυσιολογικό να παρουσιάζουν κάποιο βαθμό άγχους σε περιπτώσεις απομάκρυνσης από το σπίτι και πραγματικού ή ενδεχόμενου αποχωρισμού από τα άτομα τα οποία τα φροντίζουν και είναι προσκολλημένα.  Όταν, όμως, το συγκεκριμένο είδος άγχους κυριαρχεί, είναι υπερβολικής έντασης ή εκδηλώνεται σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, τότε ενδέχεται να αποτελεί ένδειξη της διαταραχής «άγχους αποχωρισμού».

Τι είναι τελικά το άγχος αποχωρισμού που το ακούμε συνεχώς; Πώς το διακρίνουμε και τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε το παιδί να προσαρμοστεί ομαλά στον παιδικό σταθμό; Η Μαρία Κωνσταντοπούλου μάς δίνει τις απαντήσεις.

Τι είναι το άγχος αποχωρισμού;

Ένα συχνό φαινόμενο στην αρχή της σχολικής χρονιάς και συνηθισμένο στην προσχολική ηλικία είναι το άγχος αποχωρισμού. Χρονικά προσδιορίζεται από τον 18ο μήνα, όποτε το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη μονιμότητα των αντικειμένων (ότι δηλαδή ό,τι χάνεται από το οπτικό του πεδίο δεν εξαφανίζεται, αλλά μπορεί να επανέλθει) και συνήθως ολοκληρώνεται γύρω στα 6 έτη. Όπως τονίζει η ειδικός, το άγχος αποχωρισμού είναι φυσιολογικό στη βρεφική ηλικία και έως και τα 3 έτη δεν πρέπει να ανησυχήσει τους γονείς.

Μεταξύ 12-18 μηνών η ένταση της προσκόλλησης στο πρόσωπο της μητέρας φτάνει στο αποκορύφωμά της. Από το 3ο έτος και μετά τα περισσότερα παιδιά αποχωρίζονται τη μητέρα για ένα μικρό χρονικό διάστημα χωρίς να νιώθουν άγχος. Επίσης τότε το συναντάμε σε ήπια μορφή που δεν δημιουργεί πρόβλημα στα παιδιά που πηγαίνουν για πρώτη φορά σε παιδικό σταθμό. Το άγχος αποχωρισμού μπορεί να εμφανιστεί και αργότερα στην παιδική ηλικία, σαν προσαρμοστική απάντηση σε στρεσογόνα γεγονότα.

Θεωρείται σοβαρό όταν τα συμπτώματα προκαλούν σημαντική δυσφορία στο παιδί και εμποδίζουν την καθημερινή του λειτουργία στο σπίτι ή στην τάξη. Η συχνότητα που εμφανίζεται είναι ίδια σε αγόρια και κορίτσια.

Η ανάγκη του βρέφους/νηπίου να έχει και να διατηρεί στενή σχέση με το άτομο που το φροντίζει και να χρησιμοποιεί αυτό το άτομο ως «ασφαλή βάση» προκειμένου να εξερευνά και να αναπτύσσεται είναι αδιαμφισβήτητη.

Πώς καταλαβαίνω το άγχος αποχωρισμού του παιδιού;

Ως άγχος αποχωρισμού σε ένα βρέφος, νήπιο ή μικρό παιδί, θεωρείται το άγχος που εκφράζεται διαμέσου διαφόρων έντονων αντιδράσεων, όπως φωνές, κλάματα, ξεσπάσματα, θυμός, τάσεις φυγής από το σχολείο. Χαρακτηρίζεται από αγχώδη συμπτώματα που κυμαίνονται ανάμεσα στο άγχος αναμονής και την ανησυχία, μέχρι και σε έντονα επεισόδια πανικού κατά τον αποχωρισμό από τους γονείς ή άλλα αγαπημένα πρόσωπα.

Στα βρέφη διακρίνουμε δύο μορφές φόβου: ο πρώτος αφορά στο άγχος και τον φόβο του να αποχωρισθεί τους γονείς του και ο δεύτερος αφορά στον φόβο του απέναντι σε άγνωστα πρόσωπα.

Μερικά από τα κυριότερα συμπτώματα που παρουσιάζει το παιδί που βιώνει έντονο άγχος αποχωρισμού είναι τα ακόλουθα:

• σχολική άρνηση
• σωματικά ενοχλήματα (όπως κοιλιακά άλγη, αίσθημα παλμών)
• μη ρεαλιστικοί φόβοι ότι θα πάθει κάτι κακό ο γονιός ή κάποιο αγαπημένο πρόσωπο
• άρνηση να κοιμηθεί χωρίς αυτόν με τον οποίον είναι δεμένο
• εφιάλτες με περιεχόμενο σχετικό με τον αποχωρισμό
• έντονη αντίδραση την ώρα του αποχωρισμού
• τρόμος και μεγάλη επιθυμία να επιστρέψει στο σπίτι ή να επικοινωνήσει με τους γονείς
• αλλαγή ωρών ύπνου – προγράμματος ύπνου (το παιδί ξυπνά νωρίτερα, δυσκολεύεται να κοιμηθεί)∙
• αλλαγή διατροφικών συνηθειών (αύξηση ή μείωση όρεξης)
• ανησυχία και ανικανότητα να επέλθει σε κατάσταση ηρεμίας
• μειωμένη συγκέντρωση και μνήμη
• δυσκολία να κοιμηθεί
• μειωμένη ενέργεια, κούραση

Γιατί είναι σημαντικό να μην φεύγουμε ποτέ κρυφά από το παιδί;

Σημασία στη διαχείριση του άγχους αποχωρισμού έχει η διαδικασία αποχώρησης/ αποχαιρετισμού από το παιδί. Πολλοί γονείς επιλέγουν να φεύγουν στα κρυφά, όταν το παιδί είναι απασχολημένο, προκειμένου να αποφύγουν να το αναστατώσουν. Μέγα λάθος, όπως επισημαίνει η ψυχολόγος. Αυτή η κίνηση μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί την αγωνία, αν ο γονέας θα επιστρέψει και να το εμποδίσει να συγκεντρωθεί στη δραστηριότητα ή στο παιχνίδι, μιας και η προσοχή του είναι στραμμένη στην άφιξη ή αναχώρηση του γονέα.

Επίσης, υπάρχουν παιδιά που φαίνεται σαν να φεύγουν χωρίς να κοιτάξουν καν πίσω τους, χωρίς να αποχαιρετήσουν. Αυτό μπορεί να δίνει την εντύπωση ότι διαχειρίζονται πολύ καλά τον αποχωρισμό, ενώ η στάση αυτή μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο. Με το να αποφεύγουν να μπουν στη διαδικασία του αποχαιρετισμού μπορεί να σηματοδοτεί μια δυσκολία του παιδιού να διαχειριστεί την απομάκρυνση και ότι ο αποχωρισμός είναι τόσο δύσκολος και επώδυνος που ο μόνος τρόπος είναι να γυρίσουν την πλάτη τους.

Είναι σημαντικό, λοιπόν, να μάθει ο γονιός στο παιδί από πολύ μικρή ηλικία τη διαδικασία αποχαιρετισμού με συγκεκριμένες πρακτικές και λόγια. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να του εξηγεί πως θα επιστρέψει σύντομα, ορίζοντας μάλιστα και χρονικό όριο. Μπορεί αρχικά να μην καταλαβαίνει την έννοια του χρόνου, όμως σιγά-σιγά θα τον αντιληφθεί.

Συμβουλές για αποτελεσματική διαχείριση του άγχους αποχωρισμού

Γύρω στα τρία έτη, τα περισσότερα παιδιά είναι ήδη έτοιμα να αποχωριστούν τη μητέρα τους για ένα εύλογο χρονικό διάστημα. Βασική προϋπόθεση είναι να εμπιστεύονται τους ενηλίκους στους οποίους τα αφήνουν. Άρα μητέρες και παιδαγωγοί πρέπει να είναι προσεκτικοί όταν για πρώτη φορά φέρνουν το παιδί σε επαφή με ένα εντελώς νέο περιβάλλον, όπως είναι το σχολικό και τους ανθρώπους που το πλαισιώνουν. Στόχος τους πρέπει να είναι να δημιουργήσουν μια «θετική» εμπειρία στο παιδί.

Τα βήματα για να είναι ομαλή η προσαρμογή στον παιδικό σταθμό:

• Θα πρέπει ο γονιός να επισκεφτεί μαζί με το παιδί το σχολείο προτού ξεκινήσει η σεζόν και να γνωρίσουν παρέα τους παιδαγωγούς και τους χώρους. Έτσι το παιδί θα καταλάβει πως ο γονιός δίνει την έγκρισή του.
• Προτείνεται το πρώτο διάστημα το παιδί να μένει για λίγες ώρες στο σχολείο και σταδιακά να αυξάνονται οι ώρες παραμονής του.
• Η προσαρμογή του παιδιού στον παιδικό σταθμό δεν θα πρέπει να γίνεται παρουσία της μητέρας, καθώς προκαλεί σύγχυση και αποπροσανατολισμό.
• Ο γονιός θα πρέπει να παραμένει σε διαφορετικό χώρο και να πηγαίνει στο παιδί μόνο αν το ίδιο τον ζητήσει. Αν το παιδί κλαίει ή φωνάζει τον γονέα, εκείνος θα πρέπει να ανταποκρίνεται ώστε να μην αισθανθεί εγκατάλειψη.
• Είναι σημαντικό ο γονιός να αφήνει το παιδί μόνο του στον παιδικό σταθμό (αν είναι άνω των 2- 2μιση ετών) και να φεύγει έστω και για 5-10 λεπτά. Αν το παιδί τον ζητήσει, θα πρέπει να επιστρέψει. Την επόμενη μέρα πρέπει να προσπαθήσει να αυξήσει τους χρόνους και να επιμείνει στη διαδικασία μέχρι το παιδί να νιώσει εμπιστοσύνη και ασφάλεια.
• Καλό θα είναι να καθιερωθεί τελετουργικό αποχαιρετισμού. Η διαδικασία αποχώρησης θα πρέπει να είναι προβλέψιμη (σταθερή ώρα, συνοδεία του ίδιου ανθρώπου). Αυτό θα βοηθήσει το παιδί στην ομαλή προσαρμογή.
• Είναι βασικό ο γονιός να εξηγεί στο παιδί πως κι εκείνος δεν θα παραμείνει σπίτι, αλλά θα λείπει σε δουλειές ή στη δουλειά του. Έτσι το βοηθά να κατανοήσει πως και να παραμείνει στο σπίτι, δεν θα περάσουν χρόνο μαζί.
• Πριν μπει το παιδί στον παιδικό σταθμό καλό είναι ο γονιός να μην λέει στο παιδί πως «είναι απ’έξω για ό,τι χρειαστεί». Αντ’αυτού είναι χρήσιμο να υπενθυμίζει στο παιδί πως «στο σχολείο θα κάνει νέους φίλους, θα παίζει με ωραία παιχνίδια, θα μάθει καινούργια πράγματα» και φυσικά να του τονίζεται σε πόση ώρα ο γονιός θα επιστρέψει να το πάρει.

• Ο ίδιος ο γονιός θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη στους ανθρώπους που αφήνει το παιδί του, για να μπορέσει και το ίδιο το παιδί να αισθανθεί ασφάλεια.
• Ο γονιός θα πρέπει να δουλέψει μέσα του το δικό του άγχος αποχωρισμού και να προσπαθεί να μην το μεταδίδει στο παιδί.
• Είναι πολύ σημαντικό ο γονιός να καταφέρει να κοντρολάρει τυχόν τύψεις του που αφήνει το παιδί του στο σχολείο. Θα πρέπει να συνειδητοποιήσει πως ο παιδικός σταθμός μόνο καλό θα κάνει στο παιδί, μιας και θα το προετοιμάσει σωστά για το δημοτικό. Η αλληλεπίδραση με άλλα παιδάκια ίδιας ηλικίας, θα βοηθήσει το παιδί να κοινωνικοποιηθεί και επιπλέον εκεί θα μάθει να είναι αυτόνομο και να αυτοεξυπηρετείται.
• Αν το παιδί δυσκολεύεται στην προσαρμογή, καλό είναι ο γονιός να το πηγαινοφέρνει στο σχολείο και να αποφύγει το σχολικό. Έτσι θα περνά περισσότερο χρόνο με το οικείο πρόσωπο.
• Και για το τέλος αφήσαμε το σπουδαιότερο: δεν θα πρέπει να γίνεται καμία άλλη σπουδαία αλλαγή ταυτόχρονα με την προσαρμογή στον παιδικό σταθμό. Με απλά λόγια, δεν θα πρέπει να επιχειρείται το ίδιο διάστημα αποθηλασμός, μετακόμιση ή κόψιμο πάνας. Οι σημαντικές αλλαγές απαγορεύεται να γίνονται ταυτόχρονα γιατί σοκάρουν το παιδί.
• Έως και τα Χριστούγεννα θεωρείται περίοδος προσαρμογής. Αν η άρνηση για το σχολείο (συνοδευόμενη με κλάματα και ξεσπάσματα) συνεχιστεί και μετά τις διακοπές, τότε θα πρέπει να εξεταστεί το αίτιο (φταίει το σχολείο, οι γονείς, το ίδιο το σπίτι).

*Ευχαριστούμε πολύ την κ. Μαρία Κωνσταντοπούλου, Ψυχολόγο, Σύμβουλο, Ψυχοθεραπεύτρια

Επικοινωνία: konstantopouloum@yahoo.com , 6946567674