Πώς βιώνει ένα παιδί τον θάνατο του γονέα του; Η ψυχολογία του και τρόποι διαχείρισης

Ένα παιδί μπορεί να κατανοήσει το θάνατο;

Ο θάνατος, ενός γονέα, στην παιδική ηλικία, βιώνεται πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι στην ενήλικη ζωή. Η έννοια του θανάτου έχει πολλές αποχρώσεις για τα παιδιά. Κάθε παιδί αντιλαμβάνεται το θάνατο μέσα από ένα άλλο πρίσμα, ανάλογα την ηλικία του και το περιβάλλον που το πλαισιώνει.

Ο θάνατος για ένα βρέφος νοηματοδοτείται, ως απουσία. Μέχρι και τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του, τα πάντα είναι αδόμητα και ρευστά. Το βρέθος αισθάνεται την απουσία του γονέα, στερούμενο το πρόσωπο του και αφουγκραζόμενο τον πόνο και την αλλαγή που φέρει ο εναπομείναντας γονέας.

Το πένθος ενός νεογέννητου, ενδέχεται, να εκδηλωθεί μέσα από τις μεταβολές της συμπεριφοράς του. Παρατηρούνται τροποποιήσεις στο φαγητό (άρνηση), στον ύπνο (αυπνία) καθώς και αδικαιολόγητο κλάμα και ευερεθιστικότητα.

Τα παιδιά από 2 έως 5 ετών δεν διαθέτουν, ακόμη, την ικανότητα να αφομοιώσουν την έννοια του θανάτου. Αυτά, δεν μπορούν να συλλάβουν την αξία του χρόνου, δηλαδή το μόνιμο και το προσωρινό. Ο νεκρός γονέας για εκείνα είναι κάτι προσωρινό, αφού αναμένουν την επανεμφάνισή του. Όλα, όσα βρίσκονται στο οπτικό τους πεδίο, άψυχα και έμψυχα, διαθέτουν ζωή και θα υπάρχουν για πάντα.

Είναι επιθυμία και ανάγκη για το παιδί να πιστεύει, ότι ο γονέας του ζει, υπάρχει, θα επιστρέψει, αφού τον νιώθει ως παντοδύναμο και μεσσία. Πιστεύει, πως εάν χάσει το στήριγμά του, θα καταστραφεί.

Τα παιδιά αυτής της ηλικίας εκφράζουν το πένθος, κυρίως μέσα από το παιχνίδι, τη ζωγραφιά ή/και ακόμη με το σώμα τους. Η θλίψη τους διαρκεί για λίγο, αφού ο ψυχικός τους κόσμος δεν αντέχει να βιώνει τον πόνο για μεγάλη διάρκεια. Η διάθεσή τους χαρακτηρίζεται από έντονες εναλλαγές. Εκεί που γελούν και παίζουν ξέγνοιαστα, ξεσπούν σε έντονα κλάματα και το αντίστροφο. Χρειάζεται, επίσης, να αναφέρουμε, πως κάποια παιδιά, ως άμυνα, χρησιμοποιούν ασυνείδητα το έντονο γέλιο και τη χαρά αντί του κλάματος για να αντιμετωπίσουν την επώδυνη κατάσταση του πένθους.

Η απόγνωση του θανάτου εκδηλώνεται μέσα από την παλινδρόμηση –επιστροφή σε συμπεριφορές μικρότερης ηλικίας- επιδιώκοντας να πάρει πίσω τη φροντίδα που στερήθηκε. Άλλες φορές, ενδέχεται, να προσκολλώνται έντονα στον εναπομείναντα γονέα, προκειμένου να αναπληρώσουν το χαμένο κενό του νεκρού προσώπου, καθώς και εξαιτίας του φόβου, μήπως εγκαταλειφθούν και από αυτόν.

Τα παιδιά που βρίσκονται στις ηλικίες μεταξύ 5 και 9 ετών μπορούν, εν δυνάμει, να συλλάβουν την έννοια του θανάτου, ωστόσο αυτό εξαρτάται από το επίπεδο ωριμότητας που κατέχουν. Αυτά τα παιδιά έχουν διαχωρίσει το φανταστικό από το πραγματικό και το μόνιμο από το προσωρινό. Ωστόσο, ο ψυχικός τους κόσμος είναι πολύ εύθραυστος για να διαχειριστούν μια τόσο σοβαρή κατάσταση και να αποδεχτούν πως είναι μη αναστρέψιμη. Υποκινούνται από συναισθήματα θυμού, θλίψης και φοβερού φόβου.

Πολύ συχνά φαίνεται, πως κατακλύζονται από ενοχές για το θάνατο του γονέα τους, πιστεύοντας πως έπρεπε να είχαν κάνει κάτι για να τον σταματήσουν. Σκέψεις, όπως το να πεθάνουν και αυτά για να τον ξανασυναντήσουν τρυπώνουν, επίσης, στο μυαλό τους. Παρά όλα αυτά, βρίσκουν διέξοδο χρησιμοποιώντας την άρνηση –αρνούνται το γεγονός- με το να καταναλώνουν την ενέργειά τους στο παιχνίδι και στις δραστηριότητες.

Με την είσοδο ενός παιδιού στην προεφηβεία και εν συνεχεία στην εφηβεία, το τοπίο ξεκαθαρίζει. Το βίωμα του θανάτου φέρει, πλέον, πολύ κοινά στοιχεία με εκείνο των ενηλίκων. Ένας έφηβος κατανοεί πλήρως τι σημαίνει θάνατος, έννοια οριστική και αμετάκλητη. Εντούτοις, για τους έφηβους, η πληγή αυτού του απελπισμένου πόνου περιορίζεται μόνο στον εσωτερικό του πεδίο. Οι βασανιστικές τους σκέψεις παραμένουν κλειδωμένες. Ο θάνατος γίνεται για αυτούς αντικείμενο απωθημένο στο ευρύτερο περιβάλλον τους.

Ξαφνικά, αισθάνονται διαφορετικοί και μη αντέχοντας αυτών τον διαχωρισμό, αποφεύγουν να αναφέρονται στο γεγονός. Αν, παρόλα αυτά μιλήσουν, το περιγράφουν με λόγια απαξιωτικά και σκληρά. Στα μάτια των άλλων συχνά χαρακτηρίζονται, ως αδιάφοροι. Φυσικά, η στάση τους είναι αμυντική, προφυλάσσοντας τον εαυτό τους και από μια ακόμη ενδεχόμενη απώλεια, αυτή της φιλίας. Φοβούμενοι, μήπως απορριφθούν και από την εκάστοτε παρέα τους, αφού τώρα, φέρουν μια διαφορετικότητα, επιλέγουν να παριστάνουν τους αμέριμνους.

Πως να περιγράψει κάποιος τον θάνατο στο παιδί

Είναι σημαντικό για τα παιδιά κυρίως της μικρότερης ηλικίας, ο θάνατος να περιγράφεται με λέξεις ξεκάθαρες. Πολλοί άνθρωποι προτιμούν να τον περιγράφουν με εκφράσεις, οι οποίες δεν περιέχουν το ρήμα πέθανε και τη λέξη θάνατος και νεκρός. Όπως για παράδειγμα, ο μπαμπάς τώρα θα κοιμάται για πάντα, ήρθε ο θεούλης και τον πήρε, έφυγε για ένα μακρινό ταξίδι στον ουρανό. Τα παιδιά παρερμηνεύουν τέτοιες εκφράσεις. Η λέξη κοιμάται αντί πέθανε μπορεί να το οδηγήσει να αναπτύξει έντονο φόβο για τον ύπνο, καθώς για εκείνο το να κοιμηθεί ίσως τον κάνει να μην ξαναξυπνήσει ποτέ, όπως ο μπαμπάς του. Επίσης, και οι άλλες μη ξεκάθαρες φράσεις μπερδεύουν το παιδί και του δημιουργούν και επιπρόσθετα προβλήματα.

Ένα παιδί θα πρέπει να παρευρεθεί στην κηδεία;

Κάποιοι ενώ θεωρούν πως τα παιδιά πρέπει να απέχουν από θλιβερά γεγονότα και εικόνες που μπορεί να τους μαυρίσουν τη ψυχή τους, αγνοούν τις συνέπειες που μπορεί να έχουν αργότερα για τη ζωή τους. Η τελετή του θανάτου είναι και αυτή μέρος της ζωής μας, δεν οφείλουμε να την αποκρύπτουμε. Ένα παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι μετά τη ζωή υπάρχει ο θάνατος, καθώς και πώς αποχαιρετάμε έναν νεκρό.

Το να μεγαλώνει ένα παιδί μέσα σε ένα πλαστό και γυάλινο κόσμο δεν το προστατεύει. Αντιθέτως, του εμφυσεί λανθασμένα μηνύματα για το θάνατο. Στην κηδεία μπορεί να παρευρεθεί ένα παιδί αρκεί να το έχουν προετοιμάσει πριν για το τι πρόκειται να δει. Κρίνεται βοηθητικό να του περιγράψουν τα πάντα, ακόμη και για το φέρετρο και γιατί ο νεκρός μπαίνει εκεί. Η σωστή πληροφόρηση, βοηθάει πολύ ένα παιδί να κατανοήσει τα πάντα και να μάθει να τα δέχεται ως καταστάσεις της ίδιας μας της ζωής.

Σε όποια ηλικία και να βρίσκεται ένα παιδί, το πένθος αφήνει διαφορετικά, αλλά πάντα, σκληρά σημάδια.

Ευχαριστούμε τη Φραντζέσκα Καράγιαννη, MSc. Κλινική Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια