Όταν η Ομορφιά γίνεται «φάρμακο» στην έγκλειστη κοινωνία του ψυχιατρείου: Η γυναίκα που έστησε το Εργαστήριο Αισθητικής στο Δρομοκαΐτειο αφηγείται

Η αρχή των πάντων

«Δεν ξέρω τι ακριβώς με ώθησε και μάλιστα εκείνη την εποχή που ξεκινούσα ούσα νέα και άπειρη αισθητικός. Μόλις τελείωσα τη σχολή, άνοιξα δικό μου ινστιτούτο αισθητικής. Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησα να δουλεύω, έψαχνα μέσα μου να βρω μία διέξοδο, που θα έκανε το επάγγελμά μου πιο χρήσιμο για τους ανθρώπους, με ουσία, δράση και κοινωνικό αντίκτυπο. Δεν ήθελα να μείνω στην επιφανειακή ομορφιά πουλώντας ελπίδες νεότητας. Έχοντας λοιπόν, ως υπόδειγμα την ψυχική ισορροπία και το νόημα που αποκτούσε η ομορφιά στις ψυχικά υγιείς πελάτισσές μου με την περιποίηση, σκεφτόμουν πόση δύναμη θα είχε η αισθητική στη ζωή των ψυχικά ασθενών, με απώτερο σκοπό την έρευνα και την σύσταση εργαστηρίων αισθητικής με κρατική μέριμνα μέσα στα ψυχιατρεία.

Στο ξεκίνημά μου, μολονότι αδέξιο, γιατί δεν είχα κάποιο πρότυπο να ακολουθήσω, το ένστικτό μου με οδήγησε να φτάσω στον τελικό στόχο. Μέχρι τώρα, δεν μπορώ να εξηγήσω πού έβρισκα αυτή την πίστη και την αισιοδοξία για ένα έργο που το είχα φτιάξει μέσα στο μυαλό μου, χωρίς να υπολογίσω τις δυσκολίες που παρουσίαζε η πραγματοποίησή του. Εκείνη την εποχή ούτε διαδίκτυο, ούτε βιβλιογραφία σχετικά με την Αισθητική και Ψυχιατρική υπήρχε, αλλά εγώ πίστευα πολύ στη δύναμη της Αισθητικής».

Η πρώτη προσπάθεια αξιοποίησης της αισθητικής για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας και της κοινωνικής αποκατάστασης ατόμων με ψυχικές ασθένειες, που πραγματοποιήθηκε στο Ψ.Ν.Α  Δρομοκαΐτειο, ξεκίνησε το Μάρτιο του 1979 από μία ομάδα αισθητικών με υπεύθυνη την κ. Πατζίκα και με την επιστημονική επίβλεψη και συνεργασία του διευθυντή της κλινικής, καθηγητή Γ. Λυκέτσου και των συνεργατών του ψυχιάτρων ερευνητών. Μετά την εργασία 18 μηνών επισημάνθηκε βελτίωση του βαθμού κατάθλιψης και μείωση της παρουσίας άγχους. Η αισθητική φροντίδα και η σημασία της για τον ψυχικά άρρωστο είχε επιβεβαιωθεί.

«Ένα μεγάλο ευχαριστώ χρωστάω στον κ. Λυκέτσο που με πίστεψε. Πήγα 27 χρονών εκεί και κάθισα στο γραφείο του, απέναντί του και του έλεγα για ώρες το όνειρό μου, τις σκέψεις μου και είχε μείνει με ανοιχτό το στόμα και με άκουγε… Πίστεψε στην ορμή μου. Μου είπε “αύριο το πρωί κ. Πατζίκα ελάτε να σας παρουσιάσω στην επιστημονική ομάδα στο Δρομοκαΐτειο. Και έτσι, την επόμενη μέρα δώσαμε ραντεβού στο Δρομοκαΐτειο. Για τον συντονισμό της δράσης και ομάδας των αισθητικών, δεν ήξερα αν ακόμη κι εγώ η ίδια είχα τα κατάλληλα προσόντα γι’ αυτό που ξεκινούσα να κάνω. Τουλάχιστον για 3 πρωινά την εβδομάδα έπρεπε να πηγαίνουμε στο Ψυχιατρείο».

Η δράση συνεχίστηκε 33 χρόνια αργότερα. «Στο ενδιάμεσο βέβαια πηγαίναμε με το Δ.Ε.Κ.Α στα γηροκομεία, δουλέψαμε 2 χρόνια στο Ψυχιατρικό Τμήμα του Νοσοκομείου Σωτηρία». Η «επιστροφή» στο Ψ.Ν.Α  Δρομοκαΐτειο έγινε το 2014. Η έρευνα που ολοκληρώθηκε το 2017 με τη συμπαράσταση του ψυχιάτρου Γ. Αστρινάκη, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών, εργοθεραπευτών και την εποπτεία του ψυχιάτρου Β. Φωτόπουλου, προέδρου της επιστημονικής επιτροπής του Δρομοκαΐτείου αφορούσε τη βελτίωση της κοινωνικής αποκατάστασης των ψυχικά ασθενών και είχε θετικά αποτελέσματα.

«Αυτό που με κάνει κάθε φορά να συνεχίζω είναι ότι ποτέ δεν τελειώνει για μένα αυτή η δράση. Στα 100 μου μπορεί να επιστρέψω. Δεν έχει τελειώσει, δεν τελείωσε, δεν τελειώνει. Από την παλιά ομάδα, τη δεύτερη φορά στο Ψ.Ν.Α  Δρομοκαΐτειο έμεινε ένα άτομο, η Βενετία Σίμου. Ύστερα έγινε καινούργια ομάδα. Αν δεν υπήρχε το Δ.Ε.Κ.Α δεν θα δεν θα μπορούσε να πάρει σάρκα και οστά αυτή η δράση. Δεν  είναι ΜΚΟ. Είναι μια άτυπη ομάδα, ένα δίκτυο που δεν θα σταματήσει ποτέ. Υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει».

«Τα τελευταία χρόνια, μετά τον covid ήταν δύσκολο να μπαίνουμε μέσα στο Ψυχιατρείο. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε τη δουλειά που κάναμε με μάσκα και γάντια».

«Εμείς δεν φορούσαμε γάντια. Τα γυμνά χέρια μας χρησιμοποιούσαμε ως εργαλεία».

Οι Τρίτες μας και οι Τρίτες τους

Το ραντεβού της Τρίτης δινόταν στις 9.30 το πρωί. Όλες οι αισθητικοί ήταν εκεί. «Παίρναμε τα κλειδιά από τη ρεσεψιόν. Ανοίγαμε το Εργαστήριο Αισθητικής και μπαίναμε μέσα γεμάτες όρεξη να προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας.

Μετά από κάθε δράση τις Τρίτες μας, δεν μπορούσαμε να γυρίσουμε σπίτια μας. Πηγαίναμε και πίναμε καφέ όλες μαζί για να υπάρχει ένα μεταβατικό στάδιο πριν φτάσουμε στα σπίτια μας, γιατί ήταν τόσο γεμάτη η καρδιά μας, τόσο γεμάτο το ”είναι” μας από την ανταπόκριση που είχαμε από τους ασθενείς που δεν μπορούσαμε να το διαχειριστούμε. Η δράση μέσα στο ψυχιατρείο με άγγιξε τόσο βαθιά που κάθε μέρα, επιστρέφοντας στον έξω κόσμο, στο σπίτι μου, στο ινστιτούτο μου, κρατούσα σημειώσεις για την επαφή μου με τους ψυχικά ασθενείς. Έγραφα για τα δικά μου και τα δικά τους συναισθήματα που γεννιόνταν και τις εμπειρίες μου από έναν κόσμο που έως τότε μου ήταν εντελώς άγνωστος. Ήταν οι Τρίτες μας και οι Τρίτες τους. Αυτές τις εμπειρίες τις μετέφερα μεταξύ άλλων, στο βιβλίο μου, Το Άγγιγμα», λέει η κα Πατζίκα. 

«…Έχω σοβαρό πρόβλημα άγχους. Με την περιποίηση από εσάς μού φεύγει το άγχος, γιατί περνάμε μαζί σας κάποιες ώρες ευχάριστα, σαν να είμαστε εκτός Ψυχιατρείου. Ο εγκλεισμός είναι δύσκολο και άσχημο πράγμα. Εδώ μέσα είναι όλες οι ώρες ίδιες, δηλαδή, θα ξυπνήσουμε το πρωί θα πιούμε τον καφέ, θα πάρουμε τα φάρμακα, θα κάνουμε τις θεραπείες μας, θα ξαναπάρουμε τα φάρμακα, θα ξαναφάμε, και πάλι από την αρχή, κάθε μέρα τα ίδια σαν ρομπότ. Ενώ, οι Τρίτες μας με εσάς είναι σαν να είμαστε από άλλο μέρος εκτός Δρομοκαϊτείου, εγώ, τουλάχιστον νιώθω σαν να βγαίνω έξω. Ύστερα το ότι ερχόσαστε κάθε εβδομάδα και δεν σταματάτε δείχνει ότι το κάνετε με την καρδιά σας. Το βλέπω αυτό στα μάτια σας, με την αγάπη που μας κοιτάτε». (Ερασμία, νοσηλευόμενη στο Δρομοκαΐτειο).

Το Εργαστήριο Αισθητικής στο Ψ.Ν.Α  Δρομοκαΐτειο δεν μοιάζει με κανένα άλλο

Το Εργαστήριο Αισθητικής είχε στηθεί σε μια μεγάλη αίθουσα που μας τη διέθεσαν από το Ψυχιατρείο. Ήταν αυτοχορηγούμενο. «Φέραμε από τα ινστιτούτα μας τις πολυθρόνες relax που δεν χρειαζόμασταν και όσα ακόμη είχαμε και ήταν απαραίτητα για τον χώρο (τραπεζάκια, κουρτίνες, μικρούς καθρέφτες χειρός κλπ). Ύστερα, ξεκίνησαν να μας χορηγούν προϊόντα και καλλυντικά οι εταιρίες- αναφέρονται στην πρώτη σελίδα του βιβλίου. Είχαμε και ένα κουμπαρά που κάθε εβδομάδα που συναντιόμασταν βάζαμε μέσα ό,τι είχε η καθεμία στο πορτοφόλι της. Και τα έξοδα που χρειαζόντουσαν για να πληρωθεί κάτι, ας πούμε, τα βγάζαμε από τον δικό μας οβολό».

Το άσπρο χρώμα όσο συνδεδεμένο κι αν ήταν με τον χώρο του ινστιτούτο αισθητικής, αποφευγόταν για να μην θυμίζει ο χώρος ακόμα μία αίθουσα νοσοκομείου.

«Θέλαμε να τους προσφέρουμε την ομορφιά και την αίσθηση που είχε ένα ινστιτούτο αισθητικής».

«Το ίδιο φροντίζαμε και για τις πελάτισσές μας στα ινστιτούτα. Μέσα σ’ αυτό το Εργαστήριο δημιουργήθηκε “αισθητική χωρίς σύνορᨔ, χωρίς διακρίσεις σε πλούσιους και φτωχούς σε υγιείς και ασθενείς, άντρες και γυναίκες, καταδικασμένους πολλές φορές από τη δικαιοσύνη με μακροχρόνιο εγκλεισμό. Αυτοί όλοι ήταν οι ασθενείς πελάτες μας, άλλες φορές ηλικιωμένοι και άλλες, μικρά παιδιά».

Οι υπηρεσίες ομορφιάς

Κάθε ασθενής δεχόταν τις περιποιήσεις των αισθητικών που περιελάμβαναν: Περιποίηση και μασάζ προσώπου, λαιμού, χεριών και αυχένα, καθαρισμό, εφαρμογή μάσκας θρέψης και peeling και φυσικά, μακιγιάζ.

«Μόλις ερχόταν μία/ένας ασθενής ξάπλωνε στη ροζ πολυθρόνα και εμείς πάνω από το κεφάλι τους, ξεκινούσαμε τη ρουτίνα περιποίησης με καθαρισμό. Καθαρίζαμε το πρόσωπο με γαλάκτωμα, βάζαμε λοσιόν και μετά, την κρέμα κάνοντας παράλληλα μασάζ. Στο τέλος βάζαμε και κάποια μάσκα. Τους κάναμε μασάζ στο πρόσωπο, στον αυχένα και στον λαιμό. Παράλληλα, μαθαίναμε τις γυναίκες πώς να φροντίζουν μόνες τους το πρόσωπό τους αλλά και πώς να βάφονται. Το μακιγιάζ ήταν δύσκολο. Στην ομάδα είχαμε κι έναν κομμωτή. Ο Ναπολέων ήταν σπουδαίος κομμωτής. Συμπεριφερόταν στις ασθενείς και στις ηλικιωμένες που πηγαίναμε στα γηροκομεία λες και ήταν πριγκίπισσες. Πήγαινε με το περιοδικό μπροστά τους, έκανε υπόκλιση και τις ρωτούσε πως προτιμούν τα μαλλιά τους. Έκανε πραγματικά πολύ ωραίες κουπ και ωραία χτενίσματα».

«”Τι νιώθεις Σταύρο”; “Νιώθω ανακούφιση, κάπως πιο ευδιάθετος και αυτή η ευδιαθεσία με χαλαρώνει. Τη Ρίτσα (σ.σ η εθελόντρια που του κάνει μασάζ στα χέρια) τη νιώθω σαν τη μεγάλη μου αδερφή”».

«Όταν δεν σας βλέπουμε μάς λείπετε, μας λείπετε πολύ όλη την εβδομάδα ώσπου να έρθει η Τρίτη να σας ξαναδούμε. Μας αρέσει πολύ που χάρη σ’ εσάς αφιερώνουμε μία μέρα την εβδομάδα στον εαυτό μας και μας προσέχετε και περνάμε καλά. Νιώθω ότι δεν είμαι πια μόνος ούτε και προσωρινός, με εσάς νιώθω κάτι σαν οικογένεια, κάτι που κατακτήσετε με τη συμπεριφορά σας» (Γιάννης, νοσηλευόμενος στο Δρομοκαΐτειο). 

Το περιστατικό που έχει να θυμάται απ’ όλα αυτά τα χρόνια της δράσης

«Δεν θα ξεχάσω ποτέ τα λόγια του Γιώργου, ενός γοητευτικού άντρα γύρω στα 50 που είχε πει: “Εγώ ξέρω ένα πράγμα, ότι με μια κρέμα και με ένα άγγιγμα δυο χεριών στο πρόσωπό σου εξοστρακίζεται το ψυχιατρικό στρες”».

«Άκου έκφραση αρρώστου! Εξοστρακίζεται το ψυχιατρικό στρες από το άγγιγμα των χεριών μας. Αυτό επιδιώκαμε εμείς».

Αυτό ακριβώς λέει και το πόρισμα που υπάρχει και στο βιβλίο και είναι δημοσιευμένο στο επιστημονικό περιοδικό, Τετράδια Ψυχιατρικής. 

Η δύναμη του αγγίγματος σ’ αυτόν που το δίνει αλλά και σ’ αυτό που το λαμβάνει:

Το άγγιγμα, οι αισθήσεις η σωματική επαφή, (κυρίως των χεριών και του προσώπου) αποτελούν τη γέφυρα του ψυχισμού για τον «έξω» κόσμο. Το άγγιγμα ομορφιάς των εθελοντών της ομάδας Δ.Ε.Κ.Α στους ασθενείς μετατρεπόταν σε άγγιγμα ψυχής και μετάγγισης ανθρώπινης ζεστασιάς. Η αισθητική φροντίδα πέρα από την περιποίηση του προσώπου είναι η επαφή με τον άνθρωπο, ένα είδος επικοινωνίας.

Το άγγιγμα ήταν το κυριότερο μέσο προσέγγισης των ψυχικά ασθενών κι αυτό γιατί, το δέρμα είναι το μεγαλύτερο αισθητηριακό  όργανο του ανθρώπινου οργανισμού.

«Το άγγιγμα των χεριών, των έμπειρων χεριών, των αισθητικών για μασάζ στο πρόσωπο και το σώμα των ασθενών λειτουργούσε ως φάρμακο. Κάτι που αποδείχθηκε στο τέλος και από την έρευνα. Ήταν το βασικότερο μέσο προσέγγισής μας, χωρίς να χρειάζονται λόγια. Εκτός όμως, από τους ασθενείς, λειτουργούσε ευεργετικά και σ΄ εμάς. Όλα αυτά που προσφέραμε απλόχερα επέστρεφαν μ’ ένα βλέμμα ευγνωμοσύνης, ευχές, λόγια αγάπης και τρυφερότητας, μικρά δώρα (ποιήματα κλπ). Γενικά, μέσα από το μασάζ αισθανόμασταν αυτή τη σχέση της απλής, ανθρώπινης επαφής. Υπήρχαν στιγμές που ξεχνούσαμε πως ήμασταν μέσα σ’ ένα ψυχιατρείο. Μεγαλύτερη σημασία έχει το άγγιγμα», αναφέρει η κα Πατζίκα. 

«Με το μασάζ πώς αισθανόσουνα; “ΗΣΥΧΙΑ”» (Βαγγελίτσα, νοσηλευόμενη στο Δρομοκαΐτειο)

 «Όταν έφευγα από εδώ, το πρόσωπό μου ήταν βελούδο. Και αυτό αντανακλούσε και την ψυχή μου». (Κλειώ, νοσηλευόμενη στο Δρομοκαΐτειο)

«Γίναμε καλύτεροι άνθρωποι, νιώσαμε αλληλεγγύη, γιατί κάποιος μας προσέχει» (Φάνης, νοσηλευόμενος στο Δρομοκαΐτειο)

Η σύνδεση της αισθητικής φροντίδας και ομορφιάς με την ψυχική υγεία

«Είναι σημαντικό να διακρίνει κανείς την πραγματική έννοια της ομορφιάς στη ζωή. Να την αναζητά πέρα από την εξωτερική εμφάνιση. Ομορφιά είναι ο τρόπος που μιλάς, που συμπεριφέρεσαι, που δίνεις το χέρι σου για να κάνεις χειραψία, που λες καλημέρα. Ο τρόπος που τρως είναι ομορφιά. Τα πάντα μπορούν να μαρτυρούν την ομορφιά. Γιατί όπου δεν υπάρχει ομορφιά, δεν υπάρχει τίποτα».

Τα πορίσματα της έρευνας του 2017 που δημοσιεύονται στο τέλος του βιβλίου της κας Τιμοθέας Πατζίκα επιβεβαιώνουν την άρρηκτη σχέση αισθητικής φροντίδας και ψυχικής υγείας. «Παρατηρήθηκαν σταδιακές μεταβολές της συμπεριφοράς αρκετών συμμετεχόντων μέσα και έξω από την ομάδα. Το κλίμα εμπιστοσύνης που αναπτύχθηκε με τους αισθητικούς εξελίχθηκε σταδιακά σε εγκάρδια θεραπευτική σχέση. Αξιοσημείωτη ήταν η μεγάλη συμμετοχή αντρών και χρόνια νοσηλευόμενων. Οι εντυπώσεις όλων, ανδρών και γυναικών, από την ομάδα ήταν πολύ θετικές», αναφέρει.

«Οι περισσότεροι έδειξαν σημαντική βελτίωση σε βασικές αποκαταστασιακές παραμέτρους όπως η αυτοφροντίδα, η κοινωνική επαφή, η μη επιθετικότητα και η υπευθυνότητα, όπως παρατηρήθηκε και αξιολογήθηκε. Παράλληλα, δήλωσαν ότι αισθάνονται πιο ελκυστικοί και ότι φροντίζουν περισσότερο τον εαυτό τους, καθώς και ότι αισθάνθηκαν σημαντική διαφορά (ευεξία) στο σώμα και το πρόσωπό τους.

Μετά από τη δράση μας παρατηρούσα πως σταματούσαν να βάφονται πρόχειρα και πολύ έντονα, όπως βάφονταν στην αρχή. Όμως, εμάς, δεν ήταν αυτός ο σκοπός μας».

«Ο σκοπός μας ήταν το θεραπευτικό άγγιγμα, να διαφοροποιηθούμε από τα φάρμακα και τις σύριγγες».

Η Ομορφιά μπορεί να σώσει τον κόσμο

«Η Ομορφιά η δική μας ήταν ότι όλοι οι αισθητικοί αφήναμε μία φορά την εβδομάδα την εργασία μας από την οποία βγάζαμε το ψωμί μας, για να πάμε στο ψυχιατρείο και να χρησιμοποιήσουμε τη γνώση, τα χέρια, το άγγιγμά μας σε συνανθρώπους μας που το είχαν ανάγκη. Η αισθητική φροντίδα πιστεύω ακράδαντα πως είναι «φάρμακο» για τον ψυχικά ασθενή, που συνήθως παραμελεί την εμφάνισή του. Πρέπει να υπάρχει αυτό το φάρμακο της Ομορφιάς και αισθητικής φροντίδας στα ψυχιατρεία. Γι’ αυτόν τον λόγο, ζητούμε να δημιουργηθεί μία οργανική θέση για αισθητικούς, μέσα στις δημόσιες ψυχιατρικές δομές», επισημαίνει η Τιμοθέα Πατζίκα». 

Η λαχτάρα της προσφοράς και η φλόγα στην καρδιά των εθελοντών του Δ.Ε.Κ.Α και της κας Πατζίκα δεν έχει σβήσει. Το μονοπάτι στον κήπο της Ιεράς Οδού 343 (Δρομοκαΐτειο) μπορεί να είναι το λιγότερο ταξιδεμένο, αλλά σίγουρα είναι το πιο όμορφο. Η αισθητική φροντίδα έχει αποκτήσει τη δική της δυναμική μέσα στη μικρή έγκλειστη κοινωνία του ψυχιατρείου και αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς. Η ανθρώπινη επαφή μέσω του αγγίγματος γίνεται «ασπίδα» απέναντι σε κάθε τι που στιγματίζει και διαχωρίζει. Σημασία έχει να πιστέψει κανείς στη δύναμη της ομορφιάς εντός και εκτός ινστιτούτου.

Καρπός της δράσης της κ Πατζίκα είναι το βιβλίο Το Άγγιγμα, το οποίο μεταξύ άλλων περιλαμβάνει αναλυτικά όλα τα στάδια (διαδικασίες, έρευνες δυσκολίες κλπ) που αντιμετώπισε στην πορεία 40+ ετών, για να στηθεί το μικρό Εργαστήριο Αισθητικής μέσα στο Ψ.Ν.Α Δρομοκαΐτειο, μαρτυρίες της ίδιας, αλλά και όλων των εμπλεκόμενων (ιατρών, ψυχολόγων και εθελοντών) και φυσικά, τα πορίσματα της έρευνας.