Η αστροφυσικός Ελένη Βαρδουλάκη πείθει μέχρι και flat-Εarther ότι η Γη δεν είναι επίπεδη

– Πώς αποφασίζει κανείς να γίνει αστροφυσικός; Πόσα χρόνια σπούδασες και πόσο εύκολο ήταν να βρεις μια δουλειά στην Ελλάδα; 

Για μένα ήταν η αγάπη μου για την επιστήμη της Φυσικής και η αστείρευτη περιέργεια για ανακάλυψη. Η Αστροφυσική είναι μια σαγηνευτική επιστήμη. Στην Ελλάδα, μας βοηθά και ο υπέροχος νυχτερινός ουρανός, που όχι μόνο μας μαγεύει, αλλά μας δημιουργεί ερωτήματα για τη φύση, το σύμπαν και τον ίδιο μας τον εαυτό. Γι’αυτό σπούδασα Φυσικός στα Ιωάννινα. Ήθελα να μπορέσω κι εγώ να συνεισφέρω στις απαντήσεις βασικών ερωτημάτων για το Σύμπαν. Η δική μου πορεία μπορεί να είναι λίγο διαφορετική από κάποιου συναδέλφου Αστροφυσικού. Εγώ μετά το Φυσικό, έκανα διδακτορικό στην Αστροφυσική στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και πολλά μεταδιδακτορικά (Πορτογαλία, Γερμανία, Ελλάδα), έρευνα δηλαδή και επίβλεψη φοιτητών.

Για να γίνει κανείς αστροφυσικός χρειάζεται πτυχίο θετικής κατεύθυνσης και master και διδακτορικό στην Aστροφυσική. Πόσα χρόνια σπούδασα; Θεωρώ ότι όλη μας τη ζωή σπουδάζουμε και διαρκώς μαθαίνουμε νέες δεξιότητες και εμπλουτίζουμε το μυαλό μας με νέες γνώσεις. Από την Ελλάδα έφυγα το 2015, μια δύσκολη χρονιά για όλους, μόνη με ένα 3χρονο παιδί για τη Γερμανία, η οποία τελικά μου άνοιξε τεράστιους ορίζοντες, αν εξαιρέσουμε τα στερεότυπα και τις δυσκολίες που συναντά μια μητέρα στην επιστήμη. Γύρισα Αθήνα τον Μάρτιο του 2024, στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, ως αστροφυσικός και επικοινωνιολόγος της επιστήμης. Ήταν καλό το timing και είμαι πολύ χαρούμενη για αυτό.

Γενικά, στην έρευνα στην Αστροφυσική, το πρόβλημα, αν θα το λέγαμε έτσι, δεν είναι η έλλειψη εργασίας, αλλά η μειωμένη χρηματοδότηση σε σχέση με το εξωτερικό που επηρεάζουν και τον αριθμό θέσεων, και τους μισθούς και την έρευνα. Η βασική έρευνα είναι πολύ σημαντική για την ανάπτυξη και πρόοδο της κοινωνίας. Ένα τρανταχτό παράδειγμα, το wifi κατασκευάστηκε από αστροφυσικούς στην Αυστραλία γιατί ήθελαν να μεταδίδουν ασύρματα τα δεδομένα τους από τον ένα υπολογιστή στον άλλο. Γι’ αυτό είναι σημαντικό οι κυβερνήσεις να επενδύουν στην βασική έρευνα και στους επιστήμονες. 

-Αν έρθω να σε βρω στο  Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών μαζί με έναν flat earther, πώς θα τον πείσεις ότι η Γη δεν είναι επίπεδη; 

Θέλω να σου πω μια αστεία ιστορία. Είναι η πρώτη βραδιά μου στο Αστεροσκοπείο. Έχουμε τακτικές βραδιές κοινού. Λοιπόν, μετά την ξενάγηση, ένας συμπαθέστατος κύριος με πλησίασε δειλά δειλά να με ρωτήσει για τη Γη. Μέρος της ξενάγησης είναι η περιγραφή της περιστροφής της Γης γύρω από τον εαυτό της. Ο κύριος αυτός είναι ακούσει από κάπου, λανθασμένα σαφώς, ότι η Γη είναι επίπεδη. Δίπλα του η γυναίκα του, του έλεγε τι είναι αυτά που ρωτάς στην κοπέλα. Εμένα μου άρεσε η ερώτηση και μου έδωσε αφορμή για συζήτηση. Το θεωρώ σημαντικό να συζητάς για τη φύση και να μαθαίνεις διαρκώς. Του απάντησα πολύ ευγενικά ότι έχει αποδειχτεί από την αρχαιότητα ότι η Γη είναι σφαιρική (σφαιροειδής για την ακρίβεια). 

Ο Πυθαγόρας πρότεινε για πρώτη φορά ότι η Γη είναι στρογγυλή γύρω στο 500 π.Χ. Ακολούθησαν ο Αριστοτέλης, Αρίσταρχος μέχρι τον Ερατοσθένη τον 3ο αι. π. Χ. ο οποίος και μέτρησε την περιφέρεια της Γης με γεωμετρικό τρόπο. Είχε παρατηρήσει ότι ο μεσημέρι του θερινού ηλιοστασίου, οι ακτίνες του Ήλιου στη Συήνη πέφτουν κάθετα ενώ στην Αλεξάνδρια πέφτουν υπό γωνία. Αν η Γη ήταν επίπεδη, θα έπεφταν και στην Αλεξάνδρεια κάθετα. Άλλες ενδείξεις είναι η έκλειψη Σελήνης. Για να έχουμε έκλειψη Σελήνης, πρέπει τα τρία σώματα, με τη σειρά που τα αναφέρω, Ήλιος, Γη, Σελήνη, να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο αναφοράς και στην ίδια ευθεία. Τότε η Σελήνη, που περιφέρεται γύρω από τη Γη, περνάει μέσα από τη σκιά της Γης. Η σκιά έχει καμπύλη που υποδηλώνει το σφαιροειδές σχήμα της Γης. Πλέον έχουμε δει τη Γη από το διάστημα και έχουμε και υπέροχες φωτογραφίες της που δείχνουν ότι είναι σφαιροειδής. Επίσης, με πιο μοντέρνες μεθόδους, με το GPS και άλλους δορυφόρους, οι επιστήμονες μπορούν να μετρήσουν το μέγεθος και το σχήμα της Γης με ακρίβεια εκατοστού.

-Δεν ξέρω ποιον άλλο να ρωτήσω, πιστεύεις ότι όντως θα πάει ο Elon Musk στον Άρη να καρφώσει τη σημαία της Αμερικής; 

(Γελάει) Δυστυχώς, μας έχει φορτωθεί ο Elon Musk, οπότε καλύτερα να τα σχολιάζουμε. Ο Elon Musk είναι συμφεροντολόγος και όχι τόσο ικανός όπως τον θεωρούν πολλοί. Δεν τον ενδιαφέρει η πρόοδος της ανθρωπότητας αλλά μόνο το προσωπικό του συμφέρον. Η ανθρωπότητα όπως και να έχει περνάει στην φάση που θα φύγει από τη Γη και θα εξερευνήσει άλλους πιο μακρινούς κόσμους. Σε λίγα χρόνια θα έχουμε βάσεις στη Σελήνη και θα τις χρησιμοποιούμε για να πάμε στον Άρη και αλλού. Η Σελήνη ασκεί μικρότερη έλξη σε ένα διαστημόπλοιο και δεν έχει πυκνή ατμόσφαιρα σαν τη Γη. Οπότε είναι πιο εύκολο να εκτοξεύσεις κάτι από την επιφάνειά της, απ’ ότι από την επιφάνεια της Γης. Για την εξερεύνηση του Άρη έχω αναφερθεί και στο βιβλίο μου, Tο Σύμπαν στο Τσεπάκι σου (εκδ. Κey Books). Εγώ αυτό που θα ήθελα είναι να δω όλη την ανθρωπότητα να συνεργαστεί μαζί ώστε να επιτύχει αυτούς τους στόχους και όχι να γίνει ένας νέος αγώνας για το ποιός θα πάει πρώτος. Μαζί θα πάμε πιο μακριά.

– Αν διαβάσω «Το Σύμπαν στο τσεπάκι σου» τι θα μάθω;

Πάρα πολλά και ωραία πράγματα. Και αν δε το έχεις διαβάσει ακόμα, τι περιμένεις; Λοιπόν, πριν αναφέρθηκα στις εφαρμογές της βασικής έρευνας στην ανάπτυξη και πρόοδο της κοινωνίας. Έχω αφιερώσει το πρώτο κεφάλαιο σε αυτό. Θα διαβάσεις για το πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, για γαλαξίες και πλανήτες, για μακρινά λαμπερά αντικείμενα και βαρυτικά κύματα, για μαύρες τρύπες και βραβεία νόμπελ, καθώς και για τα πιο κοντινά μας, τον Γαλαξία μας, το ηλιακό μας σύστημα και για το δικαίωμά μας σε ένα σκοτεινό νυχτερινό ουρανό.

-Ποιο είναι το μεγαλύτερο μυστικό του σύμπαντος; Οι εξωγήινοι;

Το σύμπαν μας είναι γεμάτο αναπάντητα ερωτήματα, τα οποία προσπαθούμε, εμείς όλοι οι επιστήμονες, διαρκώς να τα απαντήσουμε. Για παράδειγμα, πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν και από τι αποτελείται. Ποια είναι η συνταγή του σύμπαντος; Ξέρουμε, αλλά δεν έχουμε παρατηρήσει όλα τα συστατικά του. Ό,τι βλέπουμε με τα μάτια μας και με τα τηλεσκόπια μας σε Γη και διάστημα είναι μόλις το 5% του σύμπαντος. Το 95% είναι αόρατο και αποτελείται από σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια. Δε τα έχουμε παρατηρήσει, αλλά το ψάχνουμε.

Σκοτεινή ύλη, φαντάσου το σαν τον αόρατο σκελετό του σύμπαντος που εκεί πάνω είναι δομημένοι οι γαλαξίες και τα αστέρια και οι πλανήτες. Η σκοτεινή ενέργεια, φαντάσου τη σαν τον βιαστικό οδηγό του σύμπαντος που πατάει το γκάζι και το κάνει να πηγαίνει πιο γρήγορα. Έτσι,το σύμπαν διαστέλλεται επιταχυνόμενο. Και άλλα πολλά, πχ. αν υπάρχει άλλος πλανήτης σαν τη Γη. Το ψάχνουμε! Και με το διαστημικό τηλεσκόπιο JWST ελπίζουμε να το βρούμε. Και η ερώτησή σου, αν υπάρχει κάποιου είδους ζωή εκεί έξω ή νοήμων ζωή. Κι αυτο το ψάχνουμε, με τηλεσκόπια. Με το πρόγραμμα SETI προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε σήματα που μπορεί να προέρχονται από εξωγήινες τηλεπικοινωνίες. Και με τηλεσκόπια όπως το JWST να μελετήσουμε τα χημικά συστατικά στις ατμόσφαιρες και επιφάνειες πλανητών εκτός του ηλιακού μας συστήματος. 

-Μπορεί να μας βοηθήσει με τα ψυχολογικά και τα υπαρξιακά μας η γνώση του σύμπαντος;

Θεωρώ πως όταν καταλάβεις πόσο τεράστιο είναι το Σύμπαν μας, βλέπεις πόσο μικρός και ασήμαντος είσαι μπροστά στο τεράστιο μέγεθός του. Ζούμε σε μια μπλε κουκίδα κάπου στην άκρη του Γαλαξία μας, που αποτελείται από εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια, σε ένα Σύμπαν που αποτελείται από εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες. Γνωρίζοντας το αυτό προσγειώνεσαι και λες ΟΚ, λίγο όπα. Πατάς φρένο και καταλαβαίνεις ότι δεν είσαι και κάτι το τόσο σημαντικό. Είμαστε ένα τίποτα μπροστά στην ιστορία του σύμπαντος. Ένα ανοιγόκλεισμα των ματιών. Αν παρομοιάσουμε την διάρκεια ζωής του σύμπαντος με ένα έτος, με τη μεγάλη έκρηξη που δημιούργησε το σύμπαν την 1η Ιανουαρίου, τότε η ανθρωπότητα είναι ζωντανή μόνο τα τελευταία 0,23 δευτερόλεπτα της 31ης Δεκεμβρίου. Η γνώση αυτή προσγειώνει την όποια έπαρση έχουμε και θεωρώ ότι αρχίζουμε να εκτιμάμε αυτό που έχουμε, γιατί δεν κρατά και πολύ. 

-Γιατί έγινες YouTuber; 

Ήταν μια ιδέα που συζητήσαμε με μερικούς φίλους το 2017 στη Βόννη και το κάναμε πράξη. Θέλαμε να μιλήσουμε για αστροφυσική στο ευρύ κοινό με απλά λόγια. Και κάπως έτσι πήρε σάρκα και οστά όλη μου η πορεία στην επικοινωνία της επιστήμης, όχι μόνο μέσω του YouTube, αλλά και με άρθρα στα scinews & a8inea, με το βιβλίο μου και το παιδικό μου βιβλίο που θα εκδοθεί πολύ σύντομα, με τις εκδηλώσεις σε παμπ και πολύ πρόσφατα με προγράμματα επιστήμης πολιτών (Radio Galaxy Zoo EMU) και εκπαίδευσης ραδιοαστρονομίας σε σχολεία (RADIIO). Θέλω να σταθώ στα δύο τελευταία. 

Το Radio Galaxy Zoo EMU ζητά τη βοήθεια και σημαντική συμβολή του κοινού στην έρευνα. Μπορεί να λάβει μέρος όποιος θέλει και να μας βοηθήσει να μελετήσουμε το σύμπαν και να ανακαλύψουμε το απροσδόκητο. Το πρόγραμμα  είναι μεταφρασμένο σε 4 γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των Ελληνικών και θα ξαναρχίσει σε λίγες εβδομάδες. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα RADIIO, το οποίο συντονίζω μέσω του Αστεροσκοπείου, αρχίζει τον Μάρτιο και θα τρέχει όλο το 2025. Αφορά εκμάθηση αστροφυσικής και ραδιοαστρονομίας σε γυμνάσια και λύκεια και είναι μια παγκόσμια πρωτοβουλία με συμμετοχή της Ελλάδας, που διαχειρίζεται το πρόγραμμα, του Πακιστάν και της Κίνας. Ένας σύγχρονος Δρόμος του Μεταξιού, με χρηματοδότηση από το Office of Astronomy for Development της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (International Astronomical Union).

Ως μέλος της Ομάδας Εθνικών Συντονιστών Εκπαίδευσης Αστρονομίας (National Astronomy Education Coordinators) NAEC Team – Ελλάδα, του Office of Astronomy for Education για τα επόμενα 3 χρόνια, προσπαθούμε να φέρουμε την αστρονομία πιο κοντά στα σχολεία και να μετριάσουμε την τεράστια απώλεια του μαθήματος της Αστρονομίας από το επίσημο σχολικό πρόγραμμα.