Τελικά φταίει για όλα η παιδική μας ηλικία;

Από την Εύα Μεταλίδη

Τα παιδιά. Πλάσματα μαγικά όπως είμαστε κάποτε κι εμείς. Καταλαβαίνουν και γνωρίζουν τα πάντα από ένστικτο. Τους αξίζει το γέλιο, η αγάπη, η ευτυχία, η ισορροπία. Όχι ο πόνος.

Η κακοποίηση είναι πόνος. Βαθύς, ανεξίτηλος, ανείπωτος. Σημαδεύει συχνά ανεπανόρθωτα και δημιουργεί τραύματα που με μεγάλο κόπο μπορεί να επουλωθούν. Και αυτό ισχύει για όλους και όχι μόνο για τα παιδιά. Έχουμε συνηθίσει να ασχολιόμαστε μόνο με τα σωματικά τραύματα. Όταν κάποια πίεση ξεπεράσει τα όρια του σώματός μας, επέρχεται σωματικός τραυματισμός: το δέρμα μας ανοίγει, οι μύες και οι τένοντες παθαίνουν θλάση, τα κόκκαλα σπάνε κι εμείς προσπαθούμε να κάνουμε ό,τι μπορούμε για την αποκατάσταση. Τι συμβαίνει όμως με την ψυχή μας;

Όταν έρθουμε αντιμέτωποι με μια εξαιρετικά στρεσογόνο εμπειρία, όπως είναι η κακοποίηση ή μια φυσική καταστροφή ή ένα σοβαρό ατύχημα, κινητοποιούνται όλες μας οι δυνάμεις για να την ξεπεράσουμε. Ως τραυματική μπορεί όμως να βιωθεί ακόμα και μια εμπειρία όπως μια δύσκολη γέννα, ή η απώλεια εργασίας. Αλλά,  γενικότερα,  ένα περιβάλλον από το οποίο η αγάπη απουσιάζει ή η απόρριψη κυριαρχεί, είναι πιθανό, μακροπρόθεσμα, να λειτουργήσει τραυματικά.

Αν οι προσπάθειές μας να ξεπεράσουμε τα βιώματα αυτά δεν επαρκούν, τότε δημιουργούνται εσωτερικά ”ρήγματα”. Οι εμπειρίες εγγράφονται ανεξίτηλα στη μνήμη μας και προκαλούν ”ψυχικά τραύματα”. Αυτό συμβαίνει κυρίως στην παιδική ηλικία όπου δεν διαθέτουμε τα απαραίτητα εφόδια για να διαχειριστούμε την τραυματική εμπειρία όπως ίσως θα κάναμε ως ενήλικες. Το ψυχικό τραύμα είναι κυρίαρχο ”προνόμιο”  των παιδιών και βασικός πυρήνας για την δημιουργία των μετέπειτα δυσλειτουργικών συμπεριφορών τους ως ενήλικες.

Η παραβίαση της πρωταρχικής ανάγκης των παιδιών για φροντίδα, προστασία και αγάπη τα  οδηγεί στην αναζήτηση ενός αρνητικού κόσμου. Κάθε προοπτική ψυχικού πόνου οδηγεί στην αναζήτηση μιας όλο και πιο αρνητικής ταυτότητας.

Είναι αλήθεια πως δεν υπάρχει παιδί χωρίς μικρά ή μεγάλα ψυχικά τραύματα γιατί δεν μπορεί να υπάρξει τέλειος γονιός. Θα κάνει και λάθη άθελά του, όμως η σύμπτωση πολλών τραυματικών παραγόντων μαζί είναι η κατάσταση που θα επιφέρει τη βλάβη. Η έννοια της ποσότητας αλλάζει και την ποιότητα. Το τραύμα δημιουργείται όχι τόσο με το τι κάνει ο γονιός, όσο με το τι δεν κάνει, όπως ο απαραίτητος χρόνος που πρέπει να προσφέρει στο παιδί και με το τι μεταφέρει ασυνείδητα από το δικό του παρελθόν. Στην επικοινωνία ασυνείδητου του παιδιού με τον ενήλικα, που είναι σταθερό φαινόμενο, ο ενήλικας περνάει πολλά από τα δικά του βιώματα.

Κάθε παιδί έρχεται στον κόσμο με την επιρροή του πατέρα και της μητέρας. Με ασυνείδητους μηχανισμούς, ο γονιός έχει τη δυνατότητα να περάσει πάνω στον, εν τη γενέσει, εαυτό του παιδιού, τις δικές του μνήμες, προσδοκίες, συναισθήματα, τραύματα όπως τα παράπονα που μπορεί να έχει από τους δικούς του γονείς, από την εποχή που ήταν ο ίδιος βρέφος. Οι γονείς μεταβιβάζουμε υλικό, φαντασιώσεις δικές μας στο παιδί, τις οποίες αυτό δεν μπορεί πάντα να τις αφομοιώσει και να τις νιώσει δικές του. Οι ταυτίσεις που γίνονται, μένουν ξένες μέσα στην ψυχή του παιδιού και κατά συνέπεια το τραύμα μεταφέρεται αυτούσιο από τη μια γενιά στην άλλη.

Κατά την παιδική ηλικία λοιπόν, κάποια βιώματα, μεταξύ άλλων και σεξουαλικής φύσης, στη ζωή του ατόμου, μπορούν να προκαλέσουν, ενίοτε, ανεπανόρθωτες βλάβες σε ψυχικό επίπεδο.

Τα τραύματα που έχουν εγγραφεί στον τρόπο ενδοψυχικής λειτουργίας του παιδιού θα επηρεάσουν μονιμότερα τον ψυχικό βίο του μελλοντικού ενήλικα. Πόσο μάλλον εάν αυτά τα εσωτερικευμένα και, πιθανώς, απωθημένα ψυχικά τραύματα δεν αποτελέσουν αντικείμενο ψυχικής επεξεργασίας μέσω ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων. Ας δούμε πώς γίνεται αυτό με έναν παραλληλισμό: κάποιες φορές συμβαίνει να εισχωρήσει σ’ενα στρείδι ένας κόκκος άμμου ή ένα ξένο σώμα. Εάν το στρείδι δε μπορεί να το αποβάλλει, τότε το ξένο αυτό σώμα διαταράσσει την ισορροπία τoυ.

Γύρω από αυτό δημιουργείται ένα είδος μόλυνσης, σκλήρυνσης ή σήψης. Αυτή η διαταραχή μπορεί να κάνει όλο το βιολογικό σύστημα του στρειδιού να νοσήσει. Για να αμυνθεί, το στρείδι ”χτίζει” αλλεπάλληλα στρώματα πέρλας γύρω από τον κόκκο της άμμου. Έτσι δημιουργείται σιγά σιγά το μαργαριτάρι. Ο κόκκος απομονώνεται από το περιβάλλον του και δε μπορεί να ”βλάψει” πια το στρείδι. Το μαργαριτάρι εξασφαλίζει στο στρείδι την επιβίωση. Παρόμοια αντιδρά και η ανθρώπινη ύπαρξη μετά από μια τραυματική εμπειρία, κατά την οποία ένιωσε ανήμπορη και αβοήθητη. Οι αναμνήσεις, οι εικόνες και οι αισθήσεις τις οποίες δε μπορούμε να επεξεργαστούμε, απομονώνονται σωματικά και ψυχικά. Καποιες φορές δεν θυμόμαστε καν τι έγινε. Όταν όμως υπάρξει η κατάλληλη αφορμή ή σε μια κρίσιμη περίοδο της ζωής μας, ο τρόμος και η απόγνωση έρχονται στην επιφάνεια. Τι είναι λοιπόν το ψυχικό τραύμα;

Η εισροή διεγέρσεων, υπερβολική σε σύγκριση με το βαθμό ανοχής του ατόμου και με την ικανότητά του να τις ελέγξει και να τις επεξεργαστεί ψυχικά, συνιστά το ψυχικό τραύμα. Είναι το γεγονός της ζωής που η έντασή του δεν επιτρέπει στο άτομο να απαντήσει με τρόπο ικανοποιητικό, με αποτέλεσμα την πρόκληση μιας σοβαρής διαταραχής με μακροχρόνιες παθογόνες επιπτώσεις  για την ψυχική του οργάνωση. Ο ψυχικός τραυματισμός επομένως, χαρακτηρίζεται από μια σειρά υπερβολικών ερεθισμάτων για τον ψυχισμό του ατόμου, που ξεπερνούν τη δυνατότητά του να τα ελέγξει και να τα επεξεργαστεί. Το ψυχικό τραύμα προκαλεί βίαιο κλονισμό (σοκ), ρήξη και αποσύνδεση από τον εαυτό και έχει συνέπειες στο σύνολο της ψυχικής οργάνωσης.

Οι εμπειρίες εγγράφονται ανεξίτηλα στη μνήμη μας και προκαλούν ψυχικά τραύματα.

Η έκθεση των παιδιών σε διαφόρων μορφών τραυματική βία αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα υγείας. Μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες αναφέρουν ότι ένα ποσοστό 40% των παιδιών και εφήβων έχουν βιώσει ένα τουλάχιστον τραυματικό γεγονός στη ζωή τους, ενώ το 5%-70% αυτών πληρεί τα διαγνωστικά κριτήρια της Μετατραυματικής Διαταραχής.

Ο όρος Μετατραυματική Διαταραχή Στρες – ΜΤΔΣ (Posttraumatic Stress Disorder – PTSD) περιγράφει ένα σύνδρομο που αναπτύσσεται συχνά μετά από έκθεση των παιδιών σε τραυματικά γεγονότα, τα οποία τους προκάλεσαν έντονο φόβο και αίσθημα απελπισίας, εγκατάλειψης ή τρόμου. Το παιδί έχει εκτεθεί σε τραυματικό γεγονός ή βιώνοντάς το ή ως μάρτυρας ή ήρθε αντιμέτωπο με ένα ή πολλά γεγονότα στα οποία υπήρξε πραγματικός ή επαπειλούμενος θάνατος ή τραυματισμός ή απειλή της ακεραιότητάς του.

Το τραυματκό γεγονός επαναβιώνεται επίμονα με ενοχλητικές αναμνήσεις που περιέχουν σκέψεις, εικόνες ή αντιλήψεις. Αναβιώνεται και μέσα στα όνειρα και προκαλεί ενόχληση και αναταραχή ακόμα κι αν το περιεχόμενό τους δεν είναι αναγνωρίσιμο. Το παιδί δρα και αισθάνεται σα να ξαναζεί το τραυματικό γεγονός έχοντας αίσθηση επαναβίωσης, παραισθήσεις ή ψευδαισθήσεις και διασχιστικά επεισόδια επαναβίωσης (flashbacks) τα οποία μπορεί να συμβαίνουν σε όλη την ενήλικη ζωή με όποια αφορμή μπορεί να ”μοιάζει” με το αρχικό βίωμα. Το παιδί έχει έντονη ψυχολογική δυσφορία και αντίστοιχη σωματική διέγερση (υπερκινητικότητα) κατά την έκθεσή του σε ερεθίσματα που μοιάζουν ή συμβολίζουν πτυχές του τραύματος. Συχνά εφαρμόζει επίμονη αποφυγή ερεθισμάτων που συνδέονται με αυτό και προσπαθεί να αποφύγει σκέψεις, συναισθήματα ή συζητήσεις που δημιουργούν οποιαδήποτε σύνδεση με το τραύμα.

Αποφεύγει τόπους, δραστηριότητες ή ανθρώπους που ξυπνούν αναμνήσεις του τραύματος και δεν έχει δυνατότητα ανάκλησης μιας σημαντικής πλευράς του. Έχει μειωμένο ενδιαφέρον για συμμετοχή σε δραστηριότητες και αίσθημα απομάκρυνσης ή αποξένωσης από τους άλλους. Εμφανίζει επίμονα σωματικά συμπτώματα όπως δυσκολία στον ύπνο, ευερεθιστότητα ή εκρήξεις  θυμού, δυσκολία συγκέντρωσης, υπερεπαγρύπνιση και υπερβολική αντίδραση  ξαφνιάσματος.

Η επαναβίωση του τραυματικού γεγονότος συνήθως πυροδοτείται από κάποιο ερέθισμα που λειτουργεί ως διεγέρτης και μπορεί να έχει διάφορες αισθητηριακές μορφές. Μια οσμή, ένας ήχος, κάποια οπτική εντύπωση, ένα συναίσθημα, μια φράση, κάποια σωματική αίσθηση μπορεί να προκαλέσουν την ανάκληση του τραύματος πολλά χρόνια μετά και κατ’ επανάληψη.

Η κατάθλιψη, οι κρίσεις πανικού, οι φοβίες μπορεί να είναι αποτελέσματα του τραυματικού γεγονότος που το παιδί απώθησε, αδυνατώντας να το επεξεργαστεί και κουβαλώντας το έτσι μέχρι την ενήλικη ζωή του. Το τραύμα λειτουργεί στα παιδιά σαν μια τεράστια πρόκληση στην κατανόηση της σημασίας, του περιεχομένου και του προορισμού της ζωής. ”Το κάτι είναι καλύτερο από το τίποτα”.

Η παραβίαση της πρωταρχικής ανάγκης των παιδιών για φροντίδα, προστασία και αγάπη τα  οδηγεί στην αναζήτηση ενός αρνητικού κόσμου. Κάθε προοπτική ψυχικού πόνου οδηγεί στην αναζήτηση μιας όλο και πιο αρνητικής ταυτότητας. Και το βέβαιο είναι πως τα παιδιά που κακοποιήθηκαν, θα κακοποιήσουν και αυτά!

Τα παιδικά χρόνια μπορεί για κάποιους να είναι η μόνη τους πατρίδα, δεν είναι όμως πάντα φιλόξενη. Η ανθρώπινη ύπαρξη, συχνά, από τα πρώτα της κιόλας βήματα τραυματίζεται ψυχικά και κουβαλάει στην ενήλικη ζωή της το τραύμα -με ό,τι συνεπάγεται αυτό για την ψυχική της ισορροπία. Το αν θα καταφέρει το άτομο να το αντιμετωπίσει εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.

Τα τραύματα που έχουν εγγραφεί στον τρόπο ενδοψυχικής λειτουργίας του παιδιού θα επηρεάσουν μονιμότερα τον ψυχικό βίο του μελλοντικού ενήλικα.

Από την ίδια την παιδική του ηλικία, τις ζημιές που υπέστη τότε, από το κατά πόσο, αργότερα, “διορθωτικοί μηχανισμοί” θα το βοηθήσουν και κάπου όλα αυτά θα πλαστούν καλύτερα μέσα του. Θα είναι καλό, όσο μπορεί,  να μένει μακριά από τα σύγχρονα στρες, με  ήρεμη οικογενειακή ζωή, με την ικανοποίηση που θα αντλήσει από την ερωτική ζωή, από το μεγάλωμα των παιδιών του, από την εργασία του. Έχουμε μηχανισμούς που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, ώστε να μην μπούμε  στην κατηγορία εκείνων που μπορεί να αρρωστήσουν ψυχικά ή να ζήσουν δυστυχισμένοι.

Τα παιδιά είναι υπέροχα. Τα φέρνουμε στην ζωή, τα μεγαλώνουμε αλλά δεν έχουμε κανένα δικαίωμα πάνω τους. Μόνο υποχρεώσεις. Η κακοποίηση τα τραυματίζει και τα γεμίζει με τοξική ντροπή. Τα αναγκάζει να ζουν ανάπηρα για όλη τους τη ζωή, να βιώνουν σύγκρουση διαρκώς ανάμεσα σε αυτό που είναι και αυτό που αναγκάστηκαν να γίνουν μέσα από τα τραύματά τους. Τα αναγκάζει να κληροδοτήσουν το τραύμα και την τοξική ντροπή στις επόμενες γενιές.

”Κάποτε θα ‘ρθουν να σε βρουν στην καταιγίδα, υπερασπίσου το παιδί γιατί αν γλιτώσει το παιδί, υπάρχει ελπίδα”. Ας χορέψουμε λοιπόν στο ρυθμό τους.

Εύα Μεταλίδη

Συμβουλευτική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Κλινική Ψυχοπαθολόγος
Δικαστική Πραγματογνώμων