Ψηφιακός Φεμινισμός: Όταν οι γυναίκες είναι τα αδύναμα «θύματα» του διαδικτύου

Είναι αλήθεια πως ένα από τα θετικά του διαδικτύου είναι ότι τόνωσε τη συμμετοχή των γυναικών στη δημόσια και πολιτική ζωή με την δυνατότητα πρόσβασης στην πληροφορία. Ωστόσο, οι γυναίκες συγκριτικά με τους άντρες έχουν λιγότερες ευκαιρίες πρόσβασης στον ψηφιακό χώρο και το διαδίκτυο, ενώ η διαδικτυακή βία συμβαίνει κυρίως εις βάρος των γυναικών και αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τη συμμετοχή τους στο «ψηφιακό γίγνεσθαι».
Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Ένωσης Τηλεπικοινωνιών (ΔΕΤ/ International Telecommunications Union), το ποσοστό των γυναικών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο παγκοσμίως είναι 48%, σε σύγκριση με το 58% των ανδρών. Το παγκόσμιο χάσμα μεταξύ ανδρών και γυναικών χρηστών του διαδικτύου είναι 17%. Το χάσμα αυτό οφείλεται στην ταχεία αύξηση του αριθμού των ανδρών χρηστών του διαδικτύου στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ σχεδόν παγκοσμίως περισσότεροι άντρες από γυναίκες χρησιμοποιούν το διαδίκτυο. Έτσι, το χάσμα είναι μικρό στις ανεπτυγμένες χώρες και μεγάλο στις αναπτυσσόμενες χώρες. Στην Αμερική, το χάσμα αυτό κυμαίνεται γύρω στο μηδέν κατά την περίοδο του 2013 και 2019 κι έχει συρρικνωθεί στις χώρες της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών και στην Ευρώπη. Ωστόσο, στη Μέση Ανατολή, την Ασία, τον Ειρηνικό και την Αφρική, το χάσμα αυξάνεται.

Τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες κατά την πρόσβασή τους στο διαδίκτυο και τις ψηφιακές τεχνολογίες εξακολουθούν να δημιουργούν άνισες ευκαιρίες και δημιουργούν κρίσιμα κενά στην ψηφιακή ενδυνάμωση των κοριτσιών και γυναικών σε ολόκληρο τον κόσμο. Το κόστος της πρόσβασης στις τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας (ΤΠΕ), που προκαλείται από την περιορισμένη αγοραστική δύναμη και την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών έναντι των ανδρών, παραμένει ένα φλέγον ζήτημα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, αυτή η πρόκληση ξεπεράστηκε καθώς οι έρευνες δείχνουν ότι η έλλειψη κατανόησης, ενδιαφέροντος ή χρόνου αναφέρεται πιο συχνά ως λόγος για την μη χρήση του διαδικτύου απ’ ότι η οικονομική δυνατότητα. Παρ’ όλα αυτά, ας μην αναρωτιόμαστε για ποιους λόγους οι γυναίκες δεν έχουν τον ίδιο χρόνο και ενδιαφέρον να ασχοληθούν με τις ψηφιακές τεχνολογίες και το διαδίκτυο.

Η απάντηση είναι η πατριαρχία, η πατριαρχία, η πατριαρχία…

Οι γυναίκες είναι αδύναμες στο ψηφιακό περιβάλλον

Οι γυναίκες είναι κυρίως θύματα βίας στο διαδίκτυο. Οι πράξεις βίας που διαπράττονται εις βάρος των γυναικών στο διαδίκτυο είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός, η προσβολή και παραβίαση της ιδιωτικής ζωής, η σεξουαλική παρενόχληση και η χρήση και προβολή προσωπικών πληροφοριών, συμπεριλαμβανομένων εικόνων και βίντεο χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεση των απεικονιζόμενων προσώπων (βλ. revenge porn). Ειδικά στην τελευταία περίπτωση, τα θύματα είναι μόνο γυναίκες. Ας μην ξεχνάμε πόσες γυναίκες αυτοκτόνησαν έπειτα από τη διαδικτυακή τους διαπόμπευση, ούτε βέβαια και πόσες γυναίκες δολοφονήθηκαν από ζήλεια, εκδίκηση, εξευτελισμό κλπ. Οι γυναικοκτονίες δεν είναι εγκλήματα πάθους. Είναι δολοφονίες (τελεία!).

Η έκθεση της Ειδικής Εισηγήτριας, Κας. Dubravka Šimonovic του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για το 2016 σχετικά με τη βία κατά των γυναικών, τις αιτίες και τις συνέπειές της επισήμανε ότι η βία κατά των γυναικών μέσω διαδικτύου είναι η νέα πρόκληση. Η έκθεση ανέφερε ότι «ενώ η χρήση της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών συνέβαλε στην ενδυνάμωση των γυναικών και των κοριτσιών, η χρήση της ενέτεινε επίσης τη διαδικτυακή βία», καλώντας τους εμπλεκόμενους φορείς να «καταπολεμήσουν τη διαδικτυακή βία κατά των γυναικών και των κοριτσιών με σεβασμό στην ελευθερία της έκφρασης και την απαγόρευση της υποκίνησης σε βία και μίσος».

Τα είδη της διαδικτυακής βίας κατά των γυναικών

Η έκθεση της Ειδικής Εισηγήτριας του ΟΗΕ, Κας. Dubravka Šimonovic, για το 2018 σχετικά με τη βία κατά των γυναικών, τις αιτίες και τις συνέπειές της σημείωσε ότι υπάρχουν πολλές αναδυόμενες μορφές διαδικτυακής βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών, όπως το doxing (διέρευση απόρρητων στοιχείων), το sextortion (σεξουαλικός εκβιασμός) και το trolling (παρενόχληση). Ωστόσο, υπάρχουν επίσης κάποιες μορφές βίας κατά των γυναικών που δεν είναι εντελώς νέες αλλά έχουν εμφανιστεί ψηφιακά (όπως η διαδικτυακή καταδίωξη και διαδικτυακή παρενόχληση). Μέσω της τεχνολογίας διάφορες μορφές έμφυλης βίας μπορούν να διαπραχθούν από απόσταση, χωρίς φυσική επαφή. Η χρήση ανώνυμων προφίλ επιβαρύνει τη θέση του θύματος, καθώς η αναζήτηση του θύτη καθίσταται δυσχερής. Η έκθεση τονίζει ότι πρέπει να τηρούνται πλήρως τα πρότυπα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλες τις μορφές διαδικτυακής βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών και να θεσμοθετηθούν εξειδικευμένα νομοθετικά μέτρα σε εθνικό επίπεδο.

Το 2018 το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ (UNHRC) ενέκρινε το ψήφισμα «Επιτάχυνση των προσπαθειών για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών: πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών σε ψηφιακά περιβάλλοντα». Το ψήφισμα απαριθμεί μορφές βίας, κακοποίησης και διακριτικής μεταχείρισης που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σε ψηφιακά περιβάλλοντα, όπως η παρενόχληση, ο εκφοβισμός, οι απειλές σεξουαλικής παρενόχλησης και σεξουαλικής βίας, οι απειλές θανάτου, η αυθαίρετη ή παράνομη παρακολούθηση, η εμπορία ανθρώπων, ο εκβιασμός, η λογοκρισία και η παραβίαση ψηφιακών λογαριασμών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών και μέσων.
Το ψήφισμα καλεί επίσης τους ιδιωτικούς φορείς να εφαρμόσουν τις κατευθυντήριες αρχές για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα, να προστατεύσουν τα προσωπικά δεδομένα γυναικών και κοριτσιών, να δημιουργήσουν διαφανείς και αποτελεσματικές διαδικασίες για την αναφορά της βίας και να αναπτύξουν πολιτικές που προστατεύουν ουσιαστικά τις γυναίκες και τα κορίτσια από τη βία σε ψηφιακά περιβάλλοντα.
Η δημιουργία ασφαλέστερων διαδικτυακών και ψηφιακών χώρων με τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων στο διαδίκτυο αποτελεί καίριο ζήτημα και το πρώτο βήμα για την ουσιαστική εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ψηφιακής ενδυνάμωσης των γυναικών.

Η ενδυνάμωση των γυναικών μέσα από τη ψηφιακή τους εκπαίδευση

Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να επισημανθεί πως ακόμη και οι γυναίκες που αποφασίζουν να μην συνδεθούν στο διαδίκτυο είναι ευάλωτες συγκριτικά με τους άντρες χρήστες, σύμφωνα με την ΔΕΤ και την Έκθεση State of Broadband 2019. Οι γυναίκες που δεν διαθέτουν ψηφιακές δεξιότητες μπορεί να μην αντιλαμβάνονται πλήρως τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο διαδίκτυο, όπως για παράδειγμα πως μπορεί να τελεστεί η υποκλοπή των προσωπικών τους δεδομένων και πως μπορούν να προστατευτούν, ή τι θα πρέπει να προσέξουν όταν μοιράζονται προσωπικά τους δεδομένα. Για παράδειγμα, οι εφαρμογές παρακολούθησης που είναι συνήθως εγκατεστημένες σε κινητά τηλέφωνα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους άνδρες για την παρακολούθηση των κινήσεων και των δραστηριοτήτων των γυναικών, συχνά χωρίς να το γνωρίζουν οι ίδιες.

Σε περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκαν έξυπνες οικιακές συσκευές, περισσότερα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας έχουν σημειωθεί έπειτα από την παραβίαση κλειδαριών, καμερών και άλλων συσκευών που είναι συνδεδεμένες στο διαδίκτυο.

Οι γυναίκες χρειάζεται να βελτιώσουν και να αναπτύξουν τις ψηφιακές τους δεξιότητες ώστε να είναι σε θέση να προστατευτούν από μορφές εκμετάλλευσης και κακοποίησης που διευκολύνονται με τη χρήση του διαδικτύου, να μπορούν να αναγνωρίσουν αντίστοιχα περιστατικά όταν συμβαίνουν, να λαμβάνουν μέτρα για να προστατευθούν και να έχουν πρόσβαση σε διορθωτικά δικαστικά μέτρα.

Η παγκόσμια έκκληση για ίσες ευκαιρίες

Η προστασία των ψηφιακών δικαιωμάτων των γυναικών αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης κοινωνικοπολιτισμικής και επαγγελματικής δράσης, καθώς όλο και περισσότερες ομάδες γυναικών εστιάζουν την προσοχή τους στη μείωση των διακρίσεων και στη μείωση των προκαταλήψεων κατά την άσκηση των δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης σε εκπαιδευτικές και οικονομικές ευκαιρίες, στην κατοχή αξιωμάτων και στην ίση αμοιβή. Τόσο οι κρατικοί όσο και οι ιδιωτικοί φορείς πρέπει να αντιμετωπίζουν με ίσο τρόπο τις γυναίκες στον ψηφιακό κόσμο, στα τεχνολογικά συστήματα αυτοματοποιημένης λήψης αποφάσεων και στους αλγορίθμους.

Τα Ηνωμένα Έθνη είναι σύμμαχοι αυτής της προσπάθειας, καθώς το έργο των UN Women (η αρμόδια επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για θέματα ισότητας φύλων) είναι σύμφωνο με το Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDG) νούμερο 5 σχετικά με την ισότητα των φύλων. Η ατζέντα του 2030 για την αειφόρο ανάπτυξη, που εγκρίθηκε από όλα τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών το 2015, παρέχει ένα κοινό σχέδιο για την ειρήνη και την ευημερία των ανθρώπων και του πλανήτη, τώρα και στο μέλλον. Στην καρδιά του βρίσκονται οι 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης SDGs, οι οποίοι αποτελούν επείγουσα έκκληση για δράση από όλες τις χώρες – αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες – σε μια παγκόσμια συνεργασία. Αναγνωρίζουν ότι ο τερματισμός της φτώχειας και άλλων στερήσεων πρέπει να συμβαδίζει με στρατηγικές που βελτιώνουν την υγεία και την εκπαίδευση, μειώνουν τις ανισότητες και προωθούν την οικονομική ανάπτυξη – ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν την κλιματική αλλαγή και εργάζονται για τη διατήρηση των ωκεανών και των δασών μας. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι οι SDGs, και γενικά τα ανθρώπινα δικαιώματα, πρέπει να προσαρμοστούν σύμφωνα με τις ψηφιακές προκλήσεις που θέτουν οι νέες τεχνολογίες.

Το δικαίωμα στην πληροφορία είναι ισότητα

Τα βασικά διεθνή νομοθετικά κείμενα για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών είναι η Σύμβαση του ΟΗΕ του 1952 για τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών και η Σύμβαση του ΟΗΕ του 1979 για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων εις βάρος των γυναικών. Τόσο οι UN Women όσο και το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ εργάζονται ενεργά σε διάφορες διαστάσεις των δικαιωμάτων των γυναικών. Η ενδυνάμωση των γυναικών στο διαδίκτυο υποστηρίζεται επίσης και από το World Wide Web Foundation’s Women’s Rights Online: Raising Voices.
Καθώς το κίνημα για τα δικαιώματα των γυναικών έχει ωριμάσει, ομάδες γυναικών καλούνται να αντιμετωπίσουν και να προσεγγίσουν τα δικαιώματα των γυναικών από την σκοπιά της ισότητας των φύλων. Τα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων των γυναικών, ανδρών και άλλων μειονοτήτων φύλου, όπως η κοινότητα LGBTQ, συνίστανται στην πρόσβαση σε πληροφορίες, επαγγελματικές ευκαιρίες, συμμετοχή σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων, συμμετοχή στην πολιτική, και άλλα ανθρώπινα δικαιώματα σχετικά με τη διακυβέρνηση του διαδικτύου και τα οποία πρέπει να μελετηθούν και να αντιμετωπιστούν ανάλογα.
Αυτόν τον ρόλο καλείται να αναλάβει η DATAWO. Η πρωτοβουλία που αναλάβαμε με υπευθυνότητα και πολλή αγάπη για το αντικείμενο των σπουδών μας και της δουλειάς μας (τα ανθρώπινα δικαιώματα), η πρωτοβουλία για την ψηφιακή ενδυνάμωση των γυναικών και την ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας για αντίστοιχα θέματα.

*Η Αναστασία Καραγιάννη είναι Δικηγόρος και ιδρυτικό μέλος της DATAWO. Αυτήν την περίοδο ασχολείται με το ερευνητικό της project σχετικά με την ισότητα των φύλων στα ψηφιακά περιβάλλοντα.